تناسب معنایی آیات قرآن

یکى دیگر از ویژگى‏هاى قرآن،وجود تناسب معنوى میان آیات هر سوره است،گرچه یک جا نازل نگشته و به صورت پراکنده با فاصله‏هاى زیاد یا کم نازل شده‏باشند.زیرا پراکندگى در نزول آیات که به جهت مناسبت‏هاى گوناگون بوده-طبیعتا-اقتضا مى‏کند میان هر دسته آیاتى که به مناسبتى نازل گشته با دسته دیگر که‏به مناسبت دیگرى نازل گشته است،رابطه و تناسبى وجود نداشته باشد،و این‏پراکندگى در نزول بایستى در چهره مجموع آیات هر سوره به خوبى هویدا باشد.

اولین و آخرین آیه و سوره

درباره اولین آیه یا سوره نازل شده سه نظر وجود دارد:
1. گروهى معتقدند که اولین آیات سه یا پنج آیه از اول سوره علق بوده است که مقارن بعثت پیامبر نـازل شـده است , هنگامى که ملک (فرشته ) فرود آمد و پیامبر را باعنوان ((نبوت )) ندا داد و به او گـفـت : بـخـوان , گفت : چه بخوانم ؟
پس او را در پوشش خود گرفت و گفت : «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ (١)خَلَقَ الإنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ (٢)اقْرَأْ وَرَبُّکَ الأکْرَمُ (٣)الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ (٤)عَلَّمَ الإنْسَانَ مَا لَمْ یَعْلَمْ»[1].

آیات سجده‎دار

عَنْ اَبی عَبْدِاللهِ ـ علیه السّلام ـ قالَ: اِنَّ الْعَزائِمَ اَرْبَعٌ: اِقْرَاْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذی خَلَقَ، وَ النَّجْمِ، و تنزیل السّجده، و حم السّجده.[1]
از حضرت صادق ـ علیه السّلام ـ نقل شده که آن حضرت فرموده است: همانا سوره‎های عزائم چهار تاست، 1. اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ (سورة علق)، 2. وَ النَّجْمِ (سورة نجم)، 3. تنزیل السجده (سورة فصّلت)، 4. حم السّجده (سوره سجده).
«عَزیمت» در مقابل «رُخصَت» به معنای «چیزی است که انجام دادن آن لازم باشد»، عَزائِمُ السُّجُود: عبارت است از: سوره‎هایی که در آن آیات سجده موجود است و بر قاری و شنونده آن آیات، لازم است که برای خداوند سجده نموده و به تسبیح و حمد پروردگارشان بپردازند و این سجده واجب است و حتماً باید انجام بپذیرد، در مقابل، آیات سجده دیگری است که بر قاری و شنونده آن آیات سجده کردن لازم و حتمی نیست بلکه مستحب است.

نام سوره‌های مجموعه‌‌ای

با صرف نظر از اینکه سوره‌ها اسامی خاصی دارند اما بسیاری از سوره‌ها در احادیث و بیانات دانشمندان اسلامی با القاب و اوصاف خاصی معروفند.
1. حامدات: سوره‌هایی که با حمد الهی شروع می‌شوند. مانند: 1. فاتحه، 2. انعام، 3. کهف، 4. سباء، 5. فاطر.
2. مقطعات: سوره‌هایی که با حروف مقطعه آغاز می‌شوند. که تعداد آن‌ها 29 سوره است.
3. میادین: سوره‌هایی که با الم شروع می‌شوند. مانند: 1. بقره، 2. آل عمران، 3. عنکبوت، 4. روم، 5. لقمان، 6. سجده.
4. الزهراوان: دو سوره ی نورانی و درخشان قرآن که عباتند از: 1. بقره، 2. آل عمران.
5. جمال القرآن: 1. سوره ی بقره، 2. سوره ی آل عمران.

نزول قرآن

قـرآن مجموعه آیات و سوره هاى نازل شده بر پیامبر اسلام  - صلی‌الله‌علیه ‌وآله-  است که پیش از هجرت و پس از آن در مـناسبت هاى مختلف و پیشآمدهاى گوناگون به طور پراکنده نازل شده است سپس گردآورى شـده و بـه صورت مجموعه کتاب درآمده است نزول قرآن تدریجى , آیه آیه و سوره سوره , بوده و تا آخـریـن سال حیات پیامبر  - صلی‌الله‌علیه ‌وآله- ادامه داشته است در دوران حیات پیامبر - صلی‌الله‌علیه ‌وآله- هرگاه پیشآمدى رخ مى داد یا مسلمانان بامشکلى روبرو مى شدند, در ارتباط با آن پیشآمد یا براى رفع آن مشکل یا احـیانا پاسخ به سؤال هاى مطرح شده , مجموعه اى از آیات یا سوره اى نازل مى شد این مناسبت ها و پـیـشآمـدهـا را اصـطـلاحا اسباب نزول یا شان نزول مى نامند, که دانستن آن ها براى فهم دقیق بـسـیارى از آیات ضرورى است این نزول پراکنده , قرآن را ازدیگر کتب آسمانى جدا مى سازد زیرا صـحف ابراهیم و الواح موسى یک جا نازل شد و همین امر موجب عیب جویى مشرکان گردید: «وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْلا نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً کَذَلِکَ», کسانى که کفر ورزیده اند گفتند: چرا قرآن یک جا بر او نازل نگردیده ؟ .

اسباب نزول

اسباب نزول
در اهمیت شناخت اسباب نزول یا شان نزول باید گفت : همان گونه که مى دانیم قرآن , تدریجى و در مـنـاسـبت هاى مختلف نازل شده است بر حسب اقتضا اگرحادثه اى پیش مى آمد یا مسلمانان دچار مشکلى مى شدند, یک یا چند آیه و احیانایک سوره براى رفع مشکل نازل مى گردید پر واضح اسـت کـه آیـات نـازل شده در هرمناسبتى , به همان حادثه و مناسبت نظر دارد پس اگر ابهام یا اشـکـالـى در لـفـظ یـامعناى آیه پدید آید, با شناخت آن حادثه یا پیش آمد, رفع اشکال مى کرد در نـتـیـجـه براى دانستن معنا و تفسیر کامل هر آیه , باید به شان نزول آن رجوع کرد تا کاملاموضوع روشن شود پس شان نزول مى تواند قرینه اى باشد تا دلالت آیه را تکمیل کند و بدون آن , دلالت آیه نـاقص مى ماند مثلا در مورد آیه « إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُنَاحَ عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِمَا »[1] اشکال شده است که سعى میان دو کوه صفا و مروه در حج و عمره از ارکان است , چرا به لفظ (لاجناح)[2] تعبیر شده است ؟

برخی از آیات معروف قرآن

برخى ازآیات معروف و مشهور قرآن عبارتند از:
1. آیه وحدت: « وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا »  (آل عمران / 103) و همگی به ریسمان خدا چنگ زنید، و پراکنده نشوید.
2. اطاعت از اولی‌الامر: « أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ »  (نساء/59) خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود را (نیز) اطاعت کنید.

الفاظ مکرّر در قرآن و فواید آن

اشاره:
یکی از مسایلی که از قدیم ذهن قرآن پژوهان را به خود مشغول ساخته، تکرار برخی عبارت‌ها و آیه‌های قرآن کریم است. این موضوع در سوره‌های «رحمن» و «مرسلات» جلوه ی خاصی پیدا کرده است. به طوری که در سوره ی نخست با 76 آیه، جمله ی «فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ» 31 بار و در سوره ی دوّم، آیه ی «وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ» ده بار تکرار شده است. همچنین آیات «فَکَیْفَ کانَ عَذابِی وَ نُذُرِ» و «وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ» در سوره‌های قمر، چهار بار مکرّر گشته است.
موضوع تکرار آیات و الفاظ قرآن از این جهت حایز اهمیت است که در علوم بلاغی، تکرار را از جمله ی عوامل اطناب برشمرده و نیز مُخِلّ به فصاحت دانسته‌اند. از این رو محققان درصدد بیان فواید تکرار در قرآن برآمده‌اند.
در این نوشته با نگاهی جامع به موضوع تکرار در قرآن، فواید الفاظ مکرر قرآن را یادآور شده و این مقاله در دو بخش فراهم آورده شده؛ در بخش نخست به طبقه‌بندی الفاظ مکرر در قرآن پرداخته و در بخش دوّم فواید تکرار آن‌ها را برشمرده است.

طبقه‌بندی اسامی سوره‌های قرآن

اشاره
قرآن کریم در قالب مجموعه آیاتی نازل شده که خداوند متعال آنها را به سوره نام‌دار ساخته است. از زمان رسول خدا ـ صلی اللّه علیه و آله ـ ، هریک از سوره‌ها به نام ویژه‌ای شهرت یافته و نخستین نام سوره‌ها از زبان آن حضرت شنیده شده است. پرسشی که در این‌جا مطرح شده این است که: آیا این نام‌گذاری بر مبنای اصول خاصی و یا حکمت‌های ویژه‌ای صورت گرفته است یا این‌که به صورت اتفاقی و صرفاً برای تشخیص سوره‌ها از یکدیگر بوده است؟
این نوشتار ضمن رد فرضیه‌ی «بی‌نظمی و پریشان‌پویی» در تسمیه‌ی سوره‌ها، بر این دیدگاه است که «عقل‌گرایی»، «روش‌مندی» و «به‌گزینی» در گزینش نام سوره‌ها دخالت داشته است. به طوری که این نام‌گذاری خود دارای پیام‌های حکیمانه‌ای برای مخاطبان است. این مقاله در دو بخش سامان یافته است؛ در بخش نخست، عناوین سوره‌ها در بیست طبقه‌ی کلی طبقه‌بندی شده است. در بخش دوم، ضمن برشمردن نام یک‌یکِ سوره‌ها، جایگاه هریک از آنها در طبقه‌های یاد شده تعیین گردیده است.

تناسب آیات و سوره‌های قرآن

اشاره
قرآن کریم از نظر بعد زیبایی شناختی در میان همه‌ی کتاب‌ها بی‌نظیر است. نحوه‌ی چینش حروف، تک‌واژه‌ها، عبارت‎ها و آیه‌ها با وزن و آهنگشان، بیش‌ترین نقش را در آفرینش این پدیده ی بی‌بدیل هنری ایفا کرده است.
در میان انواع تناسبی که بین الفاظ و معانی قرآن برقرار است. تناسب بین سوره‌ها و تناسب بین برخی از مجموعه آیات یک سوره ـ که در مواقع مختلف نازل شده‌اند ـ مورد اختلاف دانشمندان قرآن شناس است. برخی به این قسم از تناسب قایل بوده و سخت از آن دفاع کرده‌اند تا جایی که یکی از مفسران، تفسیر خود را «نظم الدُّرَر فی تناسب الآیات و السور» نامیده است. در مقابل، عده‌ای نیز چنین تناسبی را ـ به ویژه بین سور قرآن ـ نپذیرفته‌اند. هر دو اندیشه بر مبانی چندی مبتنی است. در این مقاله ضمن بحث از مبانی طرفین و گزارش دلایل موافقان و مخالفان. از اندیشه‌ی تناسب بین همه‌ی اجزای قرآن جانب‌داری شده و به بیان تناسب بین آیاتی پرداخته شده است که به ظاهر نامتناسب می‌نمایند.

سوره‌های مکی ومدنی

تعریف سوره‌های مکی و مدنی: آنچه که از قرآن در دوره سیزده سال که پیامبر اسلام ـ صلی الله علیه و اله و سلم ـ  در مکه مشغول تبلیغ بود نازل شد آیات وسوره‌های مکی هستند، خواه در خود مکه نازل شده باشد یا نه. و آیات و سوره‌هایی که در طول ده سال بعد نازل شد، مدنی می‌باشند خواه در مدینه نازل گردیده باشند یا در جاهای دیگر.

نام‌های دیگرسوره‌ها

هریک ازسوره‌های قرآن نام خاصی دارد که به آن اسم شناخته می‌شوند. اما بعضی از این سوره‌ها نام‌های دیگری هم دارند به آن‌ها اشاره می‌شود:
-- نام سوره‌ها  : نام‌های دیگر سوره‌ها
1. العلق  : اقراء
2. القلم  : ن(نون)
3. الحمد  : الفاتحه، سبع المثانی، ام القرآن، فاتحة الکتاب، الشفاء، ام الکتاب، الشافیه، الوافیه، الکافیه، الاساس، الصلاة، الکنز.
4. لهب  : ابی لهب، مسد، تبت.
5. التکویر  : کوّرت.