خرد و تفکر از دیدگاه نهج البلاغه

وصف خرد و عقل
1. سودمندترین دارایى
لا مال اعود من العقل. (حکمت 113)
هیچ دارایى سودمندتر از خرد نیست.
2. بهترین دانش
لا علم کالتفکر. (حکمت 113)
هیچ دانشى همانند تفکر (و اندیشه براى کسب حقایق) نیست.
3. چونان آیینه اى صاف
الفکر مراة صافیة. (حکمت 365)
اندیشه، آیینه اى است صاف و شفاف.
4. شمشیر برنده
العقل حسام قاطع. (حکمت 424)
خرد، شمشیرى برنده است.
5. سرشارترین توانگرى
ان اغنى العقل، و اکبر الفقر الحمق. (حکمت 38)
سرشارترین توانگرى، خردمندى است و بزرگ ترین تهیدستى نابخردى است.
6. نیک اندیشى
افق ایها السامع من سکرتک و استیقظ من غفلتک و اختصر من عجلتک، و انعم الفکر فیما جاک على لسان النبى الامى صلى الله علیه و آله ما لا بد منه و لا محیص عنه. (خطبه 153)
پس بیدار شو اى شنونده! و به خود آى از آن مستى که تو را از تو ربوده و از غفلتى که تو را در خود فرو برده است و از شتاب و حرص و آز در امور دنیوى (بیش از نیازهاى ضرورى) کم کن و خوب بیاندیش در آنچه که به زبان پیامبر امى صلى الله علیه و آله به تو رسیده است ، امورى که چاره و گریز از آن ها امکان پذیر نیست.
7. بالاترین دوراندیشى
لا عقل کالتدبیر. (حکمت 113)
هیچ عقل و دارتى مانند دوراندیشى نیست.
8. میزان خرد
رسولک ترجمان عقلک، و کتابک ابغل ما ینطق عنک! (حکمت 301)
فرستاده تو بازگو کننده خرد توست و نامه ات رساترین سخنگوى توست.
9. نگهدارى خرد
فرض الله ... ترک شرب الخمر تحصینا للعقل. (حکمت 252)
خداوند واجب فرمود ... ترک شرابخوارى را به منظور نگهدارى خرد.
10. خفتن عقل
نعوذ بالله من سبات العقل، و قبح الزلل. (خطبه 224)
پناه مى بریم به خدا، از خفتن عقل و زشتى لغزش.
11. حسود خرد
عجب المرء بنفسه احد احد حساد عقله. (حکمت 212)
خود پسندى انسان یکى از حسودان خرد اوست.
12. کشتارگاه هاى خرد
اکثر مصارع العقول تحت بروق المطامع. (حکمت 219)
بیش ترین کشتارگاه هاى خرد، در پرتو درخشندگى طمع هاست.
13. علت غفلت از خرد
اعلموا ان الامل یسهى العقل، و ینسى الذکر. (خطبه 86)
بدانید که آرزو، خرد را دچار غفلت مى سازد و یاد خدا را به فراموشى مى سپارد.
14. نیمى از خردمندى
قلة العیال احد الیسارین، التوادد نصف العقل، الهم نصف الهرم. (حکمت 143 - 142)
کمى عیال یکى ار دو راحتى است، واظهار مودت و دوستى با همگان نیمى از خردمندى است و اندوهبارى نیمى از (شکست) پیرى است.
15. هر سخن جایى و هر نکته مکانى دارد!
لا خیر فى الصمت عن الحکم، کما انه لا خیر فى القول بالجهل. (حکمت 182)
لب فرو بستن از گفتار حکیمانه خوب نیست، چنان که سخن گفتن از روى نادانى خوبى ندارد.
اوصاف خردمندان
16. پندپزیرى خردمند
ان العاقل یتعظ بالاداب، و البهائم لا تتعظ الا بالضرب!. (نامه 31)
خردمند با آداب پند مى پذیرد؛ اما چهار پایان پند نپذیرند جز با کتک!
17. نشانه خردمند
اذا تم العقل نقص الکلام. (حکمت 71)
چون خرد کامل شود، سخن کم گردد.
18. انسان با بصیرت
انما البصیر من سمع فتفکر، و نظرش فابصر، و انتقع بالعبر، ثم سلک جددا واضحا یتجنب فیه الصرعة فى المهاوى. (خطبه 153)
جز این نیست که انسان بینا کسى است که بشنوند و در آن بیاندیشد و نظر کند و بینا شود و از تجارب دنیا بهره گیرد، سپس در راه راست و روشن حرکت کند و از سقوط در سیه چال ها، و از گمراهى در گژراهه ها بپرهیزد.
19. سیراب شدن از دریاى دانش
من فهم علم غور العلم؛ و من علم غور العلم صدر عن شرائع الحکم. (حکمت 31)
کسى که فهم دارد، از عمق حقایق علمى آگاه مى شود و کسى که از عمق حقایق آگاه شود، از دریایى احکام سیراب مى گردد.
20. خردمندان عبرت پذیرند!
رحم الله امرا تفکر فاعتبر، و اعتبر فابصر، فکان ما هو کائن من الدنیا عن قلیل لم یکن، و کانما هو کائن من الاخره عما قلیل لم یزل. (خطبه 103)
خدا رحمت کند مردى را که اندیشید و عبرت اندوخت و از عبرت اندوخته بینایى یافت، آنچه که از دنیا وجود دارد پس از اندک زمانى گویى وجود نداشته است و گویى آنچه را که از آخرت وجود دارد، پس از اندک زمانى، پس از مرگ) ابدى است.
21. توصیف خردمند و جاهل
قد سئل عن العاقل فقال علیه السلام - : هو الذى یضع الشىء مواضعه. فقیل: فصف لنا الجاهل، فقال: قد فعلت. (حکمت 235)
على علیه السلام در پاسخ به این پرسش که خردمند کیست ؟فرمود: خردمند کسى است که هر چیزى را در جاى خود به کار برد.
عرض شد: نادان را براى ما توصیف فرما!
فرمود: توصیف کردم.
22. سفر خردمندان
لیس للعاقل ان یکون شاخصا الا فى ثلاث: مرمة لمعاش، إو خطوة فى معاد، او لذة فى غیر محرم. (حکمت 390)
خردمند را شایسته نیست که سفر کند مگر براى یکى از سه مقصد: اصلاح امور زندگى، تحصیل توشه آخرت و لذت بردن بر وجه حلال.
23. خبرنگاران زیاد، خردمندان اندک
اعقلوا الخبر اذا سمعتموه عقل رعایه لا عقل روایة، فان رواة العلم کثیر، و رعاته قلیل. (حکمت 98)
هرگاه خبرى شنیدید با عقل بسنجید و به روایت آن بسنده نکنید، زیرا راویان دانش بسیارند؛ اما نظر کنندگان در آن اندک.
24. صندوق راز خردمند
صدر العاقل صندوق سره. (حکمت 6)
سینه خردمند، صندوق راز اوست.
25. برابر پیوند با دانایان
قطیعة الجاهل تعدل صلة العاقل. (نامه 31)
بریدن از نادان ، برابر پیوند با داناست.
توصیف نادان
26. صرف نیکى در موردش
لیس لواضع المعروف فى غیر حقه، و عند غیر اهله، من الحظ فیما اتى الا محمدة اللئام، و ثنا الاشرار، و مقالة الجهال، مادام منعما علیهم. (خطبه 142)
براى ان که نیکى ها را در غیر موردش و در اختیار غیر اهلش قرار دهد، بهره اى جز ستایش انسان هاى پست و درود گفتن ناکسان و گفتار نادانان نیست، و این ها نیز تا وقتى که به آن ها بخشش مى کند، مى باشد.
27. دل احمق در زبانش است !
قلب الاحمق فى فیه، و لسان العاقل فى قلبه. (حکمت 41)
دل احمق در دهان اوست و زبان خردمند در دل اوست.
28. مردم بى خرد
الناس منقوصون مدخولون الا من عصم الله : سائلهم متعنت، و مجیبهم متکلف، یکاد افضلهم رایا یرده عن فضل رایه الرضا و السخط. (حکمت 343)
مردم کوته اندیش و کم خردند مگر آن کس که خداوند مصونش بدارد، پرسش کننده شان آزار دهنده است و پاسخ دهنده شان از علم بى بهر اگر در میانشان صاحب راى و اندیشه اى هم باش، خشم و خشنودى (و حب و بغضش) او را از اظهار راى درست باز مى دارد.
29. مزاح و کاستى عقل
ما مزح امرو مزحة الا مج من عقله مجة. (حکت 450)
هیچ کس مزاحى نکرد، مگر این که اندکى از عقل او کاسته شد.
30. سستى خرد
فى ذم اهل الصرة بعد وقعة الجمل - : ارضکم قریبة من الما، بعیدة من السما. خفت عقولکم، و سفهت حلومکم، فانتم غرض لنابل، و اکلة لاکل، و فریستة لصائل. (خطبه 14)
در نکوهش بصریان بعد از جنگ جمل فرمود: سرزمین شما به آب دریا نزدیک و، آسمان دور است، مردمانى سبک سر و سست خردید؛ از این رو، آماج هر تیرانداز و لقمه هر خورنده و طعمه هر درنده اى قرار بگیرید.
31. اسیر هوسرانى
کم من عقل اسیر تحت هوى امیر. (حکمت 211)
چه بسیار خردى که اسیر هوسرانى امیرى است.
32. کم خردترین مردم
ایتها النفوس المختلفة! و القلوب المتشتتة! الشاهدة ابدانهم، و الغائبة عنهم عقولهم، انتم تنفرون عنه نفور المعزى من و عوعة الاسد!. (خطبه 131)
اى جان هاى گونه گون و دل هاى پراکنده! همانان که پیکرهایشان حاضر و پیداست و خردهایشان از آنان غایب است! شما را با مهر و محبت به سوى حق مى برم؛ اما شما از آن مى رمید؛ همچون رمیده بره از نعره شیر.
33. بدبخت حقیقى
... فان الشقى من حرم نفع ما اوتى: العقل و التجربة. (نامه 78)
همانا بدبخت کسى است، که از منافع خرد و تجربه محروم باشد.
34. نشانه کم عقلى
من الخرق المعاجلة قبل الامکان، و لاناة بعد الفرصة. (حکمت 363)
از کم خردى شخص است، شتاب کردن در چیزى پیش از امکان آن، و از دست دادن چیزى پس از رسیدن فرصت آن.
35. آفات بى توجهى به عقل
من عشق شیئا اعشى بصره و امرض قلبه، فهو ینظر بعین غیر صحیحة و یسمع باذن غیر سمیعة، قد خرقت الشهوات عقله، و اماتت الدنیا قلبه، و ولهت علیها نفسه، فهو عبد لها. (خطبه 109)
هر کس که به چیزى عشق ورزد، چشمش نابینا و دلش بیمار گردد؛ یعنى با دیده نادرست به آن مى نگرد و با گوش ناشنوا (ى حقایق) آن را مى شنود. شهوت ها عقلش را از میان مى برند و دنیا دلش را مى میراند و او را شیفته خو مى سازد و او بنده دنیا مى گردد.
نتایج تفکر و خردورزى
36. زیان و سود
الناظر بالقلب، العامل بالبصر یکون مبتدا عمله ان یعلم: ا عمله علیه ام له؟! فان کان له مضى فیه، وان کان علیه وقف عنه. (خطبه 154)
کسى که چشم دل را گشوده و از روى بصیریت کارى را انجام مى دهد، باید پیش از انجام آن بداند که آن کار به زیان اوست یا به سودش که اگر به سود اوست ان را به جا بیاورد و اگر به زیانش باشد ترک نماید.
37. بینایى در پناه تفکر
من تفکر ابصر. (نامه 31)
کسى که فکر کند بیناتر خواهد بود.
38. نتیجه اندیشیدن
ثمرة التفریط الندامة و ثمرة الحزم السلامة. (حکمت 181)
نتیجه نیاندیشیدن و کوتاهى کردن در کار، پشیمانى و ثمره دور اندیش و احتیاط سلامتى است.@#@
39. نجات با عقل
ما استودع الله امرا عقلا الا استنقذه به یوما ما!. (حکمت 407)
خداوند هیچ کس را عق و خرد نداد جز این که روزى با آن ، وى را از هلاکت نجات داد.
40. خرد و اندیشه
لیست الرویه کالمعاینة مع الابصار، فقد تکذب العیون اهلها، و لا یغش ‍ العقل من استنصحه. (حکمت 281)
کشف امور، دیدن با چشم نیست ، چه بسا چشم ها به صاحب خود دروغ نشان مى دهد؛ ولى خرد به کسى که از وى نصیحت بخواهد غش و خیانت نمى کند.
41. فهمیدن در گروى تفکر
اخضروا اذان قلوبکم تفهموا. (خطبه 187)
گوش هاى دل هایتان را آماده کنید تا بفهمید.
42. حصول پیروزى
الظفر بالحزم، و الحزم باجالة الراى، و الراى بتحصین الاسرار. (حکمت 48)
پیروزى با دور اندیش به دست مى آید و دور اندیش با رایزنى و راى با راز دارى.
43. دوست صمیمى انسان
لا یغش العقل من استنصحه. (حکمت 281)
خرد، به کسى که از او راهنمایى بخواهد خیانت نمى کند.
44. اندیشیدن در احوال ملت هاى پیشین
فى وصیته لابنه الحسن علیه السلام - :
یا بنى! انى و ان لم اکن عمرت عمر من کان قبلى، فقد نظرت فى اعمالهم، و فکرت فى اخبارهم، و سرت فى آثارهم؛ حتى عدت کاحدهم، بل کانى بما انتهى الى من امورهم قد عمرت مع اولهم الى اخرهم. (نامه 31)
امام على علیه السلام در وصیت اش به امام حسن علیه السلام فرمود: فرزندم! من هر چند به مقدار گذشتگان عمر نکرده ام، اما در اعمال آنان دقت کرده ام و در اخبار آنان کنجکاوى نموده ام، در آثار آنان آن قدر گردش کرده ام که در ردیف آنان شمرده شده ام، بلکه تو گویى که کارهاى آن ان به من منتهى شده است، من با همه آنان زندگى کردم.
45. نمایان شدن حق و باطل
کفاک من عقلک ما اوضح لک سبل غیک من رشدک. (حکمت 421)
از خردت تو را همین بس، که راه و بیراه را بر تو روشن سازد.