اولین و آخرین آیه و سوره
درباره اولین آیه یا سوره نازل شده سه نظر وجود دارد:
1.
گروهى معتقدند که اولین آیات سه یا پنج آیه از اول سوره علق بوده است که
مقارن بعثت پیامبر نـازل شـده است , هنگامى که ملک (فرشته ) فرود آمد و
پیامبر را باعنوان ((نبوت )) ندا داد و به او گـفـت : بـخـوان , گفت : چه
بخوانم ؟
پس او را در پوشش خود گرفت و گفت : «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ
الَّذِی خَلَقَ (١)خَلَقَ الإنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ (٢)اقْرَأْ وَرَبُّکَ
الأکْرَمُ (٣)الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ (٤)عَلَّمَ الإنْسَانَ مَا لَمْ
یَعْلَمْ»[1].
از امـام صادق (ع ) روایت شده است که فرمود: (اول ما نزل
على رسول اللّه (ص ) بسم اللّه الرحمان الرحیم اقرا باسم ربک و آخر مانزل
علیه : اذاجا نصراللّه).[2]
2. گـروهـى نـخستین سوره نازل شده را سوره
مدثر مى دانند از ابن سلمه روایت شده است که از جـابـربن عبداللّه انصارى
سؤال کردم : کدامین سوره یا آیه قرآن براى نخستین بار نازل شده است ؟
گـفـت : (یَا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ) گفتم : پس (اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ) چه ؟
گفت
: گفتارى که از پیامبر اکرم (ص ) شنیده ام اکنون براى شما بازگو مى کنم
شنیدم که فرمود: (مدتى را در مجاورت کوه حـرا گـذرانیدم در پایان که از کوه
پایین آمدم و به میانه دشت رسیدم , ندایى شنیدم به هر طرف نـگریستم کسى را
ندیدم سپس سر به آسمان بلند کردم , ناگهان او (جبرئیل ) را دیدم لرزشى مرا
فـرا گـرفـت , بـه خـانـه نـزدخـدیـجـه آمدم , خواستم تا مرا بپوشاند آن
گاه «یَا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ قُمْ فَأَنْذِرْ»[3] نـازل شد[4] گروهى از
این حدیث استفاده کرده اند که اولین سوره نازل شـده درابـتـداى وحى بر
پیامبر اکرم (ص ) این سوره است [5] ولى در متن حدیث هیچ گونه اشاره اى به
این امر که نخستین سوره نازل شده این سوره باشد نشده است ,و صرفا استنباط
جابر از ایـن حـدیـث چـنـیـن بوده است شاید این پیش آمد پس از مدتى که از
بعثت گذشته بود (فترت ) صـورت گـرفـتـه باشد, زیرا پس از آغاز بعثت براى
مدتى وحى منقطع گردید و دوباره آغاز شد شاهد بر این مدعى حدیث زیر است :.
از
جـابـربـن عبداللّه روایت دیگرى شده است که پیامبر(ص ) درباره فترت وحى
سخن مى گفت و مـى فـرمود: (هنگامى که به راه خود ادامه مى دادم , ناگاه
ندایى ازآسمان شنیدم سربلند کردم , فـرشته اى را دیدم که در کوه حرا نیز
آمده بود از دیداراو به وحشت افتادم و بر روى زانوهاى خود قـرار گـرفتم سپس
از راه خود برگشتم و به خانه آمدم و گفتم : زملونى , زملونى (مرا
بپوشانید) آن گـاه مـرا پـوشاندند در این موقع آیات : «یَا أَیُّهَا
الْمُدَّثِّرُ قُمْ فَأَنْذِرْ وَرَبَّکَ فَکَبِّرْ وَثِیَابَکَ فَطَهِّرْ
وَالرُّجْزَ فَاهْجُرْ »[6] نازل شد پس از آن , وحى پى در پى و بدون انقطاع
فرود آمد).[7]
3. گروهى اولین سوره نازل شده را سوره فاتحه مى دانند
زمخشرى مى گوید:(بیشتر مفسرین بـر این عقیده اند که سوره فاتحه اولین سوره
نازل شده قرآن است)علامه طبرسى از استاد احمد زاهـد در کـتاب ایضاح به نقل
ازسعیدبن المسیب از مولى امیرالمؤمنین (ع ) آورده است که فرمود: (از
پـیامبر(ص ) ازثواب قرائت قرآن سؤال نمودم , سپس آن حضرت ثواب هر سوره را
بیان فرمود, به ترتیب نزول سوره ها پس اولین سوره اى را که در مکه نازل شده
است,سوره(فاتحه )بر شمرد, سـپـس (اقـرا باسم ربک ) و آن گاه سوره (ن و
القلم ).)[8]
واحدى نیشابورى در اسباب الـنـزول دربـاره ابـتداى بعثت
چنین آورده است : (گاه که پیامبر باخود خلوتى داشت , ندایى از آسمان مى
شنید که موجب هراس وى مى شد و درآخرین بار فرشته او را ندا داد: یا محمد!
گفت : لـبـیـک گـفـت : بـگـو«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ
الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ »[9] البته پیامبر اکـرم (ص ) از
همان ابتداى بعثت با گروه کوچک خود (على و جعفر و زید و خدیجه ) نماز را
طبق سـنت اسلامى انجام مى داد و نماز بدون فاتحة الکتاب برپا نمى شود و در
حدیث آمده است : (اولین چـیـزى که جبرئیل به پیامبر(ص ) تعلیم داد, نماز و
وضو بود) که لازمه آن مقرون بودن بعثت با نزول سوره حمد است جلال الدین
سیوطى مى گوید:(هرگز نبوده است که نماز در اسلام بدون فاتحه الکتاب
باشد).[10]
مـیان این سه نظر مى توان به گونه اى جمع کرد, زیرا نزول سه
یا پنج آیه از اول سوره علق به طور قـطـع بـا آغـاز بعثت مقارن بوده است , و
این مساله مورد اتفاق نظراست سپس چند آیه از ابتداى سـوره مـدثر نازل شده
است , ولى اولین سوره کامل که بر پیامبر نازل گردیده سوره حمد است و چـنـد
آیه از سوره علق یا سوره مدثر درآغاز, عنوان سوره نداشته و با نزول بقیه
آیه هاى سوره این عـنـوان را یـافـتـه اسـت لـذااشـکـالـى نـدارد کـه
بگوییم اولین سوره , سوره حمد است و به نام فـاتـحـة الـکـتـاب خـوانـده
مـى شـود وجـوب خـوانـده شـدن ایـن سـوره در نـماز اهمیت آن را مـى
رسـانـد,بـه طـورى کـه آن را سـزاوار عدل و همتاى قرآن شدن , مى
کند«وَلَقَدْ آتَیْنَاکَ سَبْعًا مِنَ الْمَثَانِی وَالْقُرْآنَ الْعَظِیمَ
»[11] , و به راستى ما به تو سوره حمد و قرآن عظیم رادادیم .
سـوره اى
کـه به نام (سبعا من المثانى ) خوانده مى شود بنابر نقلى سوره حمداست که
مشتمل بر هـفـت آیه است از این جهت (مثانى ) گفته مى شود که به سبب کوتاهى
قابل تکرار است به ویژه سوره حمد که روزانه در نماز تکرار مى شود پس
اگرترتیب نزول سوره ها را از نظر ابتداى سوره ها در نـظـر بـگیریم , اولین
سوره , علق وپنجمین سوره , حمد است چنان که در ترتیب نزول سوره ها آورده
ایم و اگر سوره کامل را ملاک بدانیم, اولین سوره کامل سوره حمد است .
آخرین آیه و سوره
در
روایـات منقول از اهل بیت (ع ) آمده است که آخرین سوره , سوره نصر است
دراین سوره به ظاهر بشارت پیروزى مطلق شریعت داده شده که پایه هاى آن
استوارو مستحکم گشته است و گروه گـروه مـردم آن را پـذیـرفـته اند:
«بِسْمِ
اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْحُ
وَرَأَیْتَ النَّاسَ یَدْخُلُونَ فِی دِینِ اللَّهِ أَفْوَاجًا فَسَبِّحْ
بِحَمْدِ رَبِّکَ وَاسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ کَانَ تَوَّابًا »[12] با نزول
این سوره , صـحابه خرسند شدند زیرا پیروزى مطلق اسلام بر کفر و تثبیت و
استحکام پایه هاى دین را بشارت مى داد ولى عباس عموى پیامبر از نزول این
سوره سخت غمناک گردید و گریان شد پیامبر(ص ) به اوفرمود: (اى عم چرا گریانى
؟) گفت : (به گمانم از پایان کار تو خبرمى دهد)پیامبر(ص ) فـرمـود:
(هـمـان گـونـه اسـت کـه گـمـان برده اى) پیامبر پس از آن دوسال بیش تر
زیست نکرد.[13]
امام صادق (ع ) فرمود: (آخرین سوره , اذا جا نصراللّه و
الفتح است)[14] ازابن عباس نیز روایت شـده کـه آخرین سوره , سوره نصر است
[15] و نیز روایت شده است : آخرین سوره , سوره برائت اسـت کـه نـخستین آیات
آن سال نهم هجرت نازل شد و پیامبر(ص ) على (ع ) را فرستاد تا آن را بر جمع
مشرکین بخواند.[16]
در بـسـیـارى از روایات آمده است : آخرین آیه که بر
پیامبر اکرم (ص ) نازل شد این آیه بود: «وَاتَّقُوا یَوْمًا تُرْجَعُونَ
فِیهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى کُلُّ نَفْسٍ مَا کَسَبَتْ وَهُمْ لا
یُظْلَمُونَ » [17] جبرئیل آن را نازل کرد و گفت : آن را در میانه آیه ربا
وآیه دین (پس ازآیه شماره 280) از سوره بقره قرار دهد و پس از آن پیامبر
بیش از 21 روز و بنابرقولى 7 روز ادامه حیات نداد.[18]
احـمـدبـن ابـى
یعقوب مشهور به ابن واضح یعقوبى (متوفاى سال هاى پس از292) در تاریخ خود
چـنـیـن آورده اسـت : (گفته اند که آخرین آیه نازل شده بر پیامبراکرم (ص )
این آیه بود: « الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ
عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَکُمُ الإسْلامَ دِینًا » [19], ـ سپس در
ادامه مـى گـویـد: ـ و هـمـیـن گـفـتـار نـزد مـا صحیح واستوار است و نزول
آن در روز نصب مولى امیرالمؤمنین على بن ابى طالب در غدیرخم بوده است
).[20]
آرى سوره نصر پیش از سوره برائت نازل شده است , زیرا سوره نصر در
سال فتح مکه (عام الفتح ) که سـال هشتم هجرت بود, نازل گردیده و سوره
برائت پس از فتح ,سال نهم هجرت نازل شده است راه جمع میان این روایات بدین
گونه است که بگوییم : آخرین سوره کامل سوره نصر است و آخرین سـوره بـه
اعـتـبـار آیـات نـخـسـتـین آن , سوره برائت است اما آیه (واتقوا یوما
ترجعون فیه الى اللّه )[21] طـبـق روایـت مـاوردى در مـنى به سال حجة
الوداع نازل گردید[22] بنابراین نـمـى تواند آخرین آیه باشد, زیرا آیه
(اکمال) پس از بازگشت پیامبر(ص ) از حجة الوداع در غدیر خـم بـیـن راه
نـازل شـده اسـت پـس گـفـتـه ابن واضح یعقوبى , صحیح تر به نظر مى رسد,
زیرا سـوره بـرائت , پـس از فـتـح مـکـه , در سال نهم هجرت و سوره مائده در
سال دهم هجرت (سال حـجـة الـوداع ) نـازل شده است علاوه برآن , سوره مائده
مشتمل بر یک سرى احکام است که پایان جـنـگ و اسـتقرار اسلام را مى رساند
به ویژه آیه (اکمال ) که ازپایان کار رسالت خبر مى دهد و با آخـریـن آیه در
آخرین سوره تناسب دارد پس آخرین سوره کامل , سوره نصر است که در عام الفتح
نـازل شد و آخرین آیه که پایان کار رسالت را خبر مى دهد,آیه (اکمال ) است
گرچه ممکن است بـه اعـتـبـارآیـات الاحـکـام , آخـرین آیه : (واتقوا یوما
ترجعون فیه الى اللّه )[23] باشد که در سوره بقره ضبط و ثبت شده است .
پی نوشت ها:
[1]
. عـلـق 96 : 5 ـ 1 ر ک : تـفـسـیر منسوب به امام عسکرى , ص 157
بحارالانوار, ج18 , ص 206, حدیث 36 تفسیربرهان , ج2 , ص 478 صحیح مسلم , ج1
, ص 97 صحیح بخارى , ج1 , ص 3.
[2] . اصول کافى , ج2 , ص 628 عیون اخبارالرضا, ج2 , ص 6 بحارالانوار, ج92 , ص 39.
[3] . مدثر 74: 2 ـ 1.
[4] . صحیح مسلم , ج1 , ص 99 و رجوع کنید به : امام احمد بن حنبل , مسند احمد, ج3 , ص 306.
[5] . ر ک : بدرالدین زرکشى , البرهان فی علوم القرآن , ج1 , ص 206.
[6] . مدثر 74: 5 ـ 1.
[7] . صـحـیـح بـخـارى , ج1 , ص 4 صحیح مسلم , ج1 , ص 98 و رجوع کنید به : مسند احمد, ج3 , ص 325.
[8] . تفسیر طبرسى , ج10 , ص 405 و رجوع کنید به : الکشاف , ج4 , ص 775.
[9] . فاتحه 1: 2 ـ 1 اسباب النزول , ص 11.
[10] . الاتقان , ج1 , ص 12.
[11] . حجر 15: 87.
[12] . نصر 110: 3 ـ 1.
[13] . تفسیر طبرسى , ج10 , ص 554.
[14] . تفسیر برهان , ج1 , ص 29.
[15] . الاتقان , ج1 , ص 27.
[16] . تفسیر صافى , ج1 , ص 680.
[17]
. بقره 2: 281 برخى از نظر ادبى اشکال کرده گفته اند, مصدر بودن آیه به
((واو)) عاطفه , با نـزول انـفرادى آیه سازش ندارد ولى باید توجه داشت ـ بر
فرض صحت روایت ـ مصدر شدن آیه به ((واو)) از آن جهت است تاتکمله آیه قبل
قرار گیرد گرچه با فاصله زمانى و به طور انفرادى نازل گـردیـده باشد علاوه
مصدر شدن جمله هاى بدون سابقه , به ((واو)) در استعمالات عربى فراوان است :
((و لقد امر على اللئیم یسبنى فمضیت ثمة قلت لا یعنینى )) ((و رب قائلة
یوما بذى سلم این الـطـریق الى حمام منجاب )) و در قرآن نیز فراوان یافت مى
شودکه بر سر آیاتى ((واو)) آمده که با آیات قبل رابطه اى ندارند مثلا:
((انما قولنا لشی اذا اردناه ان نقول له کن فیکون و الذین هاجروا فی اللّه
من بعد ما ظلموا و ما ارسلنا من قبلک الا رجالا نوحی الیهم )) (سوره نحل 43
ـ 40)آیه نخست در امـر تـکـویـن اسـت آیـه بـعـد در رابـطـه با مهاجرت آیه
سوم مربوط به نحوه ارسال پیامبران پرواضح است که این آیات از هم جدا نازل
گشته سپس در نوشتار پى درپى ثبت شده اند.
[18] . تفسیر شبر, ص 83 تفسیر ماوردى , ج1 , ص 282.
[19] . مائده 5: 3.
[20] . ابن واضح یعقوبى , تاریخ یعقوبى , ج2 , ص 35.
[21] . بقره 2: 281.
[22] . تفسیر ماوردى (النکت العیون ) ج 1, ص 63 زرکشى البرهان , ج1 , ص 186.
[23] . بقره 2: 281.