اصحاب ائمه و حفظ میراث فرهنگی شیعه

نگارش جوامع حدیثی در میان اصحاب ائمه - علیه السلام - بسیار طولانی است، به ویژه پس از دوران امام صادق - علیه السلام - افراد زیادی در جامعه شیعه مصمم شدند تا روایات را جمع آوری کرده و آنها را برای شیعیان ساکن در کشورهای دور و نزدیک به منظور راهیابی به افکار و اندیشه‌های اهل بیت، بفرستند. با گذشت زمان بر شمار این مؤلفان افزوده شد و کتابهای بیشتر و مفصل تر تألیف شد. یکی از چهره‌های مؤلف در روزگار امام عسکری - علیه السلام - حسین بن اشکیب سمرقندی است. کسی که مدتی در قم خادم مقبرة حضرت معصومه (س) بود، بعدها به سمرقند رفت و در آنجا ماندگار شد. وی باید یکی از حلقات پیوند تشیع قم با حوزة سمرقند، که در اواخر قرن سوم و اوائل قرن چهارم نضج گرفت، باشد. نجاشی تألیفات او را برشمرده که در میان آنها کتابی با عنوان «الرد علی الزیدیه» به چشم می‌خورد.[1] نظر به شدت فعالیت زیدیها در این دوران و قیامهای مکرر آنها احتمال آن می‌رفت که شماری از شیعیان تحت تأثیر آنان قرار گیرند. بدین سبب این دست کتابها که بیشتر با استناد به روایات صادره از امامان معصوم - علیه السلام - تدوین می‌شد. وسیله خوبی برای کنترل این گونه انحرافات بود. محمد بن خالد برقی از چهر‌های برجستة این دوران بوده و آثاری تألیف کرده است. فرزند او احمد (م274 یا 280) شهرتی بیش از پدر داشته و یکی از شیعیان معاصر با امام هادی و امام عسکری - علیه السلام - بود که کتاب «المحاسن» وی دائرة المعارفی مشتمل بر احادیث امامان در تمامی زمینه‌های مختلف معارف دینی از قبیل: اخلاق، تفسیر و جز آن بوده است.[2] وی تألیفات دیگری هم داشته که از جملة آنها کتاب التبیان فی اخبار البلدان در جغرافیای تاریخی دنیای اسلام بوده است. حسن بن موسی خشاب از اصحاب امام عسکری - علیه السلام -، تألیفاتی از خود باقی گذاشته که کتاب «الرد علی الواقفیه» از آن جمله است.[3] اهمیت این نوشتار، با توجه به مشکلاتی که در آن دوران واقفه ایجاد می‌کردند، روشن است.
افزون بر کتابهایی که به عنوان رد بر فِرُق و یا در موضوعات فقهی نوشته می‌شد، کتابهایی هم در دانش تاریخ اسلام نوشته می‌شد. محمد بن علی بن حمزه از اصحاب امام عسکری - علیه السلام - کتابهای فراوانی از خود به یادگار گذاشت.[4] عیاشی درباره او می‌نویسد: هیچ کتابی در موضوعات مختلف از امامان بر جای نمانده بود جز آن که پیش او وجود داشت.[5] این روایت به ویژه بر وجود روایات ائمه و حتی مکتوبات آنان در دسترس اصحاب تأکید داشته و نشانه یک جنبش قابل تقدیر علمی است که خود پشتوانه اصلی دانش شیعی به حساب می‌آید. اصولی که تا این دوره تألیف شد، پایه‌های اصلی جوامع حدیثی بزرگتری مانند «کافی» و «کتاب من لایحضر» و دیگر آثار حدیثی شیخ صدوق و شیخ طوسی است که با استفاده از همین مدونات اصحاب تدوین شده است. در برخی از منابع آمده است که اصحاب امامان، درباره پاره‌ای از کتابها (اصول اولیه). نظرات آن بزرگواران را جویا می‌شدند که از جمله آنها طبق روایتی که پیش از این آوردیم، همان بورق بوشنجانی بود که کتاب «یوم ولیله» را به امام عسکری - علیه السلام - تقدیم داشته و نظر آن حضرت را درباره آن خواست.[6]
در میان اصحاب امام عسکری - علیه السلام - کسانی نیز پیدا می‌شدند که در زمینه مسایل علمی دست به تألیف می‌زدند. نجاشی پس از یاد از احمد بن ابراهیم بن اسماعیل به عنوان یکی از خواص و نزدیکان امام عسکری - علیه السلام - ضمن برشماری آثار او، از کتابی با عنوان «اسماء الجبال و المیاه و الادویه»[7] که تألیفی در دانش جغرافی بوده است نام می‌برد.

---

[1] . رجال النجاشی، ص 44، ش 88.
[2] . متاسفانه تنها بخشی از این کتاب برجای مانده که در دو جلد به تصحیح مرحوم محدث ارموی (و اخیرا با تصحیح سید مهدی رجایی) چاپ و منتشر شده است.
[3] . همان، ص 31.
[4] . رجال طوسی، ص 433؛ رجال النجاشی، ص 182.
[5] . رجال کشی، ص 530، حدیث 1014.
[6] . همان، ص 538، حدیث 1023.
[7] . رجال النجاشی، صص 67ـ 68.

رسول جعفریان - حیات فکری و سیاسی امامان، ص 554