تاریخ نگاری شیعیان[1]
| سه شنبه, ۹ تیر ۱۳۹۴، ۰۴:۲۶ ق.ظ
تاریخ
نگاری شیعیان، تاریخ نویسی و به طور کلی، تألیف کتاب در اسلام به وسیلة
شیعیان آغاز گردید. صحابه و تابعین از صدر اسلام، اخبار مربوط به سنت،
سیره، اقوال، افعال و معجزات رسول اکرم ـ صلّی الله علیه و آله و سلم ـ و
شرح احوال نیاکان و قبیلة او و اخبار کعبه و مکه و احوال اولاد و اهل بیت و
اصحاب و کاتبان وحی و مشاوران و سرداران و خادمان آن حضرت را برای هم
روایت می کردند و این کار را از مقولة عبادت و حفظ شعائر دین می شمردند.
اخبار انبیاء و امم پیشین نیز که مفسر قـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ
قرآن و اطلاع بر آن ها برای هر مسلمان لازم بود ضبط و روایت می شد.
در اواخر قرن اول هجری و اوائل قرن دوم، بعض تابعین و تبع تابعین به جمع آوری احادیث سیره و مغازی رسول الله ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ همت گماشتند؛ مانند عروة بن زبیر (مح 92 ق) خواهر زاده عایشه و ابان بن عثمان بن عفان (م105ق) و وهب بن منبه یمنی (م110ق) ـ که جزئی از مغازی او در هایدلبرگ آلمان محفوظ است ـ و عاصم بن عمر بن قتادة (م120ق) و محمد بن مسلم بن شهاب زهری (م124ق) و عبدالله بن ابی بکر بن حزم (135ق) و موسی بن عقبه (م124ق)... لیکن نخستین دانشمند مسلمان که تاریخ اسلام را به تفصیل جمع آوری کرد و نخستین کتاب معتبر را به نام السیرة النبویه در احوال پیغمبر و نیاکان او و اخبار بعثت و غزوات تألیف کرد، مردی شیعی مذهب و ایرانی تبار به نام محمد بن اسحاق بن یسار مطلبی (م151ق) بود و هر کس که بعد از او در سیره و مغازی، کتابی تألیف کرده مدیون اوست. اصل این کتاب به طور کامل در دست نیست، لیکن تحریری که به وسیله عبدالملک بن هشام (م213ق) از آن ترتیب یافته در دست است. و به چند زبان دیگر ترجمه شده و به چاپ رسیده است. عنوان این تحریر نیز السیره النبویه یا سیره ابن هشام است.
اقدام شیعیان برای تدوین تاریخ اسلام و جمع آوری احادیث رسول اکرم ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ یک واجب شرعی به شمار می رفت. بعد از هجرت امیر المؤمنین علی ـ علیه السلام ـ از مدینه به کوفه که تشیع هویت سیاسی پیدا کرد اقدامات بنیادی برای تجدید حیات اسلام و نمایاندن چهرة واقعی شریعت محمدی و نجات آن از دست اشرار و سود جویان به عمل آمد.
عامل مؤثر تصحیح تاریخ اسلام خطبه های امیر المؤمنین بود که در زمان خود او جمع آوری شد. به علاوه کتاب الدیات، در قانون جزای اسلام، و مصحف فاطمه که به وسیلة علی ـ علیه السلام ـ برای همسرش فاطمة صدیقه ـ علیهما السلام ـ نوشته شد بهترین کتاب هایی است که در اسلام تألیف شده است. به پیروی از آن حضرت بود که سلمان فارسی و ابوذر غفاری اخبار سیرة رسول الله و تاریخ زندگی او را جمع آوری کردند. همچنین به اشارت و موافقت علی ـ علیه السلام ـ بود که یاران او به تألیف کتاب در تاریخ اسلام آغاز نمودند.
عبیدالله بن ابی رافع، منشی امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ در وصایای علی و کتابی در ذکر اسامی صحابه رسول الله ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ که در لشکرکشی های جمل، صفین و نهروان در رکاب علی ـ علیه السلام ـ جهاد کردند و مجموعة فتاوی و قضایای علی ـ علیه السلام ـ را در کتابی دیگر مدون کرد. یکی دیگر از خواص یاران علی ـ علیه السلام ـ به نام اصبغ بن نباته مجاشعی فرمانی را که آن حضرت برای مالک اشتر استاندار مصر صادر کرده بود و وصایای علی را به پسرش محمد بن الحنفیه در کتابی ضبط نمود. سلیم بن قیس هلالی که او نیز از یاران نزدیک علی ـ علیه السلام ـ بود کتاب جامعی متضمن ارشادات علی ـ علیه السلام ـ به سلمان، ابوذر، مقداد، عمار و نیز بعض خطب آن حضرت را جمع آوری نمود که در دست است و در نجف به چاپ رسیده است. از آن به بعد جمع احادیث شیعه و تدوین تاریخ اسلام و سیرة پیغمبر و ائمة اطهار ـ علیهم السلام ـ آغاز گردید و کتب بسیار در مناقب ائمة اثنا عشر ـ علیهم السلام ـ به رشتة تحریر در آمد.
بعضی گفته اند که معاویه شخصی را به نام عبید بن شریه جرهمی مأمور تدوین اخبار، اشعار و انساب اهل یمن نمود. لیکن محققان، از جمله مستشرق آلمانی، پرفسور کورنکو این خبر را بی اساس و مجعول دانسته اند. معلوم است که بعد از بروز انشعاب بین مسلمین بر سر خلافت و تقسیم مسلمانان به دو گروه شیعی و سنی، و تمرکز آن دو عقیده در عراق و شام، تاریخ اسلام، سیره، سنت و احادیث نبوی، برای هر دو فرقه مهم ترین دستاویز به شمار آمده و از هر دو سو کوشیده اند اخبار موافق عقیدة خود را تأیید و جمع و منتشر کنند و در تضعیف مستندات طرف دیگر از هیچ اقدامی فروگذار ننمایند. پیدا شدن علم درایه، رجال و نقد احادیث و تقسیم حدیث به صحیح، حسن، موثق، ضعیف،... و تألیف سنن، مسانید و نوشتن زندگی نامة پیغمبر ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ، امامان، صحابه و مقاتل ائمه، صرف نظر از جنبه های دینی و علمی آن، به قصد تولی و تبری و اثبات مبادی مذهب، بوده است. تاریخ در نظر اهل سنت شرح احوال انبیاء و امم آنان و مظاهر آفرینش الهی از بدو خلقت تا بعثت محمد بن عبدالله ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ و بعد از آن، دولت های اسلامی است به عقیدة آنان جمع اخبار انسان بر روی زمین، مکمل وحی الهی و رسالت قرآن و حدیث می باشد. اما شیعه امامیه، استمرار حکم الهی را بعد از ختم نبوت به وجود امامان ـ علیهم السلام ـ و قیام های انقلابی شیعیان برای اعلاء کلمة حق می دانند و سیرة ائمة اثنا عشر ـ علیهم السلام ـ و تاریخ حرکات شیعه، همچنین تاریخ اسلام و جهان را بر این اساس تدوین کرده اند. نمونه مشخص این گونه تواریخ، کتاب تاریخ الحرکات الشیعه فی الکوفه، تألیف ابو مخنف لوط بن یحیی (م157ق) و نظائر آن است.
تألیف اخبار سیره، مغازی و جمع معارف اسلامی و تدوین شعب تاریخ، از احادیث، اخبار ملوک، امم، قـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ، امثال، خرافات، اساطیر، اشعار عرب، انساب قبائل، مناقب و مثالب ایشان، همه از عراق خصوصاً کوفه، نشأت گرفت و از عراق به سایر اقطار اسلامی راه یافت. تاریخ نگاری را عمده موالی شیعه که غالباً ایرانی نژاد بودند آغاز کردند. این طبقه که خود را در جامعة خود خواه و متعصب عربی، مظلوم و در اقلیت میدیدند از سوئی جنبش های شعوبی ضد عربی را تقویت می کردند و از سوی دیگر به تألیف آداب و علوم اسلامی به خصوص تاریخ همت گماشتند تا از یک طرف موقع و مقام طبقة خود را در جامعة اسلامی مستحکم کنند و از طرف دیگر سوابق فرهنگی و مفاخر ملی خود را به عرب ها گوشزد نمایند.
نخستین مورخ بزرگ اسلام و تشیع، ابو مخنف لوط بن یحیی بن سعید بن مخنف غامدی ازدی کوفی است. پدرش از اصحاب امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ و خودش از روات امام محمد باقر ـ علیه السلام ـ و به قولی امام جعفر صادق ـ علیه السلام ـ بود. او تاریخ قدیم و معاصر عرب را در 32 تألیف گرد آورد که از آن جمله است:کتاب المغازی؛ السقیفه؛ الرده؛ فتوح الاسلام؛ فتوح العراق؛ فتوح خراسان؛ الشوری؛ مقتل عثمان؛ الجمل؛ صفین؛ النهروان؛ الحکمین؛ الغارات؛ مقتل امیر المؤمنین علی ـ علیه السلام ـ؛ مقتل الحسن؛ مقتل الحسین؛ مقتل حجر بن عدی؛ اخبار زیاد؛ اخبار المختار بن ابی عبیدة الثقفی آخذ الثار؛ مصعب بن الزبیر و العراق؛ اخبار الحجاج؛ اخبار محمد بن ابی بکر؛ اخبار ابن الحنفیه؛ الخوارج و المهلب؛ الازارقه و کتاب خطبه الزهراء... به طوری که عنوان کتاب های ابو مخنف نشان می دهد نوشته های او نه تنها تاریخ اسلام تا نیمة قرن دوم هجری بلکه دایره معارف تشیع و سیرة جامع امیر المؤمنین و حسنین و تفصیل مبارزات شیعیان تا زمان مؤلف است و مورخان شیعی و سنی به خصوص راویان مقتل و واقعة طف، هم از آثار او استفاده کرده اند.
وفات ابو مخنف به سال 157 ق در کوفه اتفاق افتاد. ابو عبیده معمر بن مثنی ثقفی ـ بالولاء ـ (م209ق) محدث، لغوی، ادیب و مورخ ایرانی تبار، همة روایات منظوم و منثور قبایل عرب شمالی را در زمینه های مختلف، جمع آوری کرد. شمار کتاب های او را حدود دویست عنوان ثبت کرده اند که از آن جمله است: فتوح ارمینیه؛ ایام العرب؛ المثالب؛ طبقات الشعراء؛ القبایل و الأمثار. او ضد عرب و شعوبی مسلک بود و حتی کتابی در مطاعن و مثالب عرب نوشته است.
یکی دیگر از پیش آهنگان تاریخ نگاری در اسلام، ابوالفضل نصربن مزاحم بن سیار منقری تمیمی کوفی (م212ق) است که شیعی مذهب بوده و آثارش از منابع اصلی تاریخ تشیع، به شمار می آید. تألیفات عمدة او : الغارات؛ الجمل؛ مقتل الحسین؛ اخبار المختار الثقفی؛ المناقب؛ وقعة صفین؛ النهروان و اخبار محمد بن ابراهیم و ابی السرایا. نصر بن مزاحم گرچه در محبت علی ـ علیه السلام ـ و آل او غلو می ورزیده لیکن مورخان سنی و شیعی روایات او را درست و بدون جانبداری تشخیص داده اند. کتاب صفین او که در ایران و مصر به چاپ رسیده از اسناد معتبر تاریخی به شمار می رود. مکتب و تاریخ نویسی شیعه در عراق، رفته رفته از صورت تواریخ قبیله ای، محلی و مجمل نویسی، به صورت تحقیق، مقایسه و تفصیل در آمد و مؤلفین علاوه بر احادیث و روایات و اشعار عربی از منابع فارسی، سریانی و غیره نیز بهره مند شدند. در صف اول این طبقه باید از ابو المنذر هشام بن محمد بن ابی النصر بن سائب بشر کلبی یاد کرد وی مانند پدرش، نسب شناس، عرب شناس و از بزرگان مورخان شیعه شمرده می شود. او اهل کوفه بود در همان شهر متولد شد و به سال 204 یا 206 ق در همان شهر در گذشت. شمار تألیفات او در صد و پنجاه و اند عنوان نوشته اند. معروف ترین آن ها به شرح ذیل است:
جمهرة الانساب؛ الاصنام؛ نسب الخیل؛ بیوتات قریش؛ الکنی؛ المثالب؛ افتراق العرب؛ المؤودات؛ القاب قریش؛ القاب الیمن؛ ملوک الطوائف؛ ملوک کنده؛ بیوتات الیمن؛ ماکانت الجاهلیه، تفعله و یوافق حکم الاسلام؛ الدیباج؛ در اخبار شعراء؛ تاریخ اخبار الخلفاء؛ صفات الخلفاء؛ تسمیه من بالحجاز من احیاء العرب؛ کتاب الأقالیم؛ اخبار بکر و تغلب و کتاب اسواق العرب...
از این جمله دو کتاب الاصنام و نسب الخیل چند بار به چاپ رسیده و نسخة خطی المثالب که در آن عیوب عرب بر شمرده شده در کتاب خانة موزه بغداد و اخبار بکر و تغلب نیز در کتاب خانه آل سید عیسی عطار در بغداد موجود است. مورخین و ادبای بعد از او، پیوسته از کتاب های ابن کلبی نقل و دربارة اخبار آن ها تحسین یا نقد نوشته اند.
دیگر از مورخین شیعی ایرانی تبار که پیش کسوت مورخان اسلام و جامع شتات تاریخ شیعه به شمار می آید، ابو عبدالله محمد بن عمربن واقد سهمی ـ بالولاء ـ نام داشت. او در مدینه متولد شد. هارون الرشید (م193ق) او را قاضی بغداد کرد و این سمت را تا سال 207 ق که وفات کرد عهده دار بود. مرگ او هم در بغداد اتفاق افتاد. واقدی در فنون مختلف تراجم، سیره، مغازی و تاریخ، کتاب های معتبر، تألیف کرده است. از جملة آن ها، المغازی النبویه؛ فتح افریقیه؛ فتح المعجم؛ فتح مصر و اسکندریه از اسناد موثق تاریخی است که به چاپ رسیده است.
دیگر از تألیفات او تفسیر القرآن؛ اخبار مکه؛ الطبقات؛ فتوح العراق؛ سیره ابی بکر و وفاته؛ تاریخ الفقهاء؛ الجمل؛ کتاب الصفین؛ مقتل الحسین و ضرب الدنانیر و الدراهم و غیره می باشد.
خطیب در تاریخ بغداد آورده است که واقدی هر واقعة تاریخی را که می نوشت قبلاً محل آن را معاینه می کرد. گویند بعد از مرگش ششصد جعبه بزرگ کتاب هایی که تألیف کرده بود از خود باقی گذاشت. او دو مملوک نویسنده داشت که شب و روز برای او کتابت می کردند. بزرگ ترین راویان اخبار او کاتبش محمد بن سعد زهری (م230ق) معروف به ابن سعد بود که کتاب الطبقات الکبیر را در تراجم رجال اسلام تألیف کرده و در هشت مجلد به سال 1321 ق در لیدن به چاپ رسیده است. مشهور ترین مورخ شیعی قرن سوم احمد بن اعثم کوفی (مح314ق) مصنف دو کتاب الفتوح در تاریخ فتوحات اسلام تا عهد هارون الرشید و تاریخ در شرح وقایع عصر مأمون تا مقتدر عباسی است. شخصیت های معروف اسلام و جنبش های انقلابی مسلمانان در قرن سوم و چهارم هجری عمدتاً رنگ تشیع داشتند. علمای کلام شیعه کوشش خود را نه در راه ابطال عقاید سنیان، بلکه برای اثبات اصل ولایت و جنبة الهی بودن امامت و اثبات مذهب اهلبیت به کار می بردند و در این راه از کتب و مقالات سایر مذاهب نیز آزادانه استفاده می کردند. نخستین شکاف فکری و سیاسی بین تشیع و تسنن بعد از ظهور دعوت اسماعیلی در شمال آفریقا به وسیلة عبیدالله مهدی (م 322 ق) و تأسیس خلافت فاطمی مصر به وسیلة المعزلدین الله (م 365 ق) پیدا شد. با بنای شهر قاهره به امرالمعز و ورود او به آن شهر (362 ق) و بنای مسجد جامع و مدرسه دینی الأظهر نخستین دانشگاه شیعی و نخستین دانشگاه اسلامی (360 ق) رسمیت تشیع اعلام شد و نام خلفاء از خطبه جامع الازهر حذف گردید و به جای آن به نام علی ـ علیه السلام ـ و اولاد او خطبه خوانده شد. این افکار و شعارها در تدوین تاریخ اسلام و شرح احوال صحابه و درایه و ارزش یابی حدیث اثر گذاشت. شاعرانی مانند ابوالقاسم محمد بن هانی اندلسی (م 362 ق) و المؤید فی الدین هبة الله شیرازی (م470 ق) با قصاید فاخر خویش دنیای اسلام را متوجه قاهره کردند و تألیف کتاب هایی مانند: افتتاح الدعوه؛ المناقب و المثالب؛ مختصر الآثار فیما روی عن الأئمه الاطهار؛ مناقب بنی هاشم و کتاب المجالس و المسامرات... که همه به وسیلة ابن حیون نوشته شد، محور تازه ای برای تاریخ نویسی شیعه به وجود آورد.
اما شیعیان اثنا عشری با دعوت فاطمیان، مخالفت کردند و آنان را ملحد شمردند. و علمای اثنا عشری مثل ابو جعفر علی بن الحسین معروف به صدوق و ابن بابویه قمی (م 329 ق) مصنف کتاب عیون اخبار الرضا؛ امالی؛ اکمال الدین؛ معانی الاخبار؛ کتاب التوحید و ده ها کتاب دیگر در حدیث، کلام و فقه و محمد بن عمر کشی (م 340 ق) صاحب کتاب رجال و شیخ مفید (م 413 ق) از بنیانگذاران فقه و مؤلف احوال ائمه و فضائل عزاداری شهدای طف کتاب ارشاد و احد بن علی نجاشی کوفی صاحب کتاب رجال و کتاب الکوفه و شیخ الطائفه ابو جعفر محمد (م 460 ق) فرزند حسن معروف به شیخ طوسی مصنف کتاب الرجال و کتاب الغیبه و فهرست کتب الشیعه و اسماء المصنفین و کتاب المفصح فی الامامه و مقتل الحسین و اخبار مختار و کتاب های دیگر در حدیث، تاریخ، فقه، کلام و رجال، نه تنها اصول عقاید و شعارهای شیعة اثنا عشری را مشخص نمودند بلکه محور تاریخ نویسی شیعه را هم استوار کردند.
تأسیس دولت صفوی در قرن دهم هجری بزرگ ترین توفیق برای مذهب اثنا عشری بود. این دولت نیرومند، بیش از دو قرن در ایران دوام، یافت (تا 1135 ق) و مجال کافی پیدا کرد تا جامعة دوازده امامی را بر اساسی استوار بنا نهد. در این دوره در فضائل و مناقب امامان و تاریخ زندگی و شهادتشان کتب بسیار تألیف گردید. پیداست که چنین سیاستی ـ با توجه به جنگ های طولانی ایران و عثمانی ـ تاریخ را به طور کلی دگرگون می کند و تنها احادیث مخالف عامه مستند تاریخ به شمار می آید. در عهد صفویان مذهب و رسوم تشیع از ایران به کشور های همسایه به خصوص هند، آسیای میانه، اندونزی، عراق و سواحل خلیج فارس، سرایت کرد و جوامع پیوستة شیعه از دکن تا فرات، تقیه را کنار گذاشته شعار تشیع را آشکار کردند. تعزیه داری و نوشتن کتب مقتل و نمایش نامه های غم انگیز همه جا مرسوم شد و خواندن کتاب فارسی روضه الشهداء در همة مجالس شیعه باب گردید. سایر فرق شیعه مثل اسماعیلیه بهره و اسماعیلیه نزاری و خوجه ها در هند و نور بخشیه در اسکاردو و نواحی کشمیر و غلات علی اللهی و اهل حق در کردستان و عراق، و نیز صوفیان و سایر عقایدی که از مبادی شیعه نشأت گرفته اند، همة آن ها تاریخ تشیع و اسلام را بر طبق سنن و روایات خود تدوین نموده و از تاریخ برای ابطال دعاوی مخالفان و اثبات نظرات خویش استفاده کردند.
در تمامی فروع تاریخ، اعم از تاریخ عالم یا یکی از اقطار اسلامی و تاریخ ملل و نحل و طبقات فقهاء، مفسرین، محدثین، نحویین، فلاسفه، منجمین، اطباء، ادباء، شعراء، نسب شناسان و موسیقی دانان، تألیفات بسیار از مورخان شیعی بر جای مانده است که برای اطلاع از تفصیل آن ها باید به کتاب بیست و شش جلدی الذریعه الی تصانیف الشیعه و سایر معاجم و فارس مراجعه نمود. در این مقاله به ذکر اسامی و مؤلفات مشاهیر علمای تراجم، احوال، نسب شناسان و مورخان بسنده شده است. (دربارة علمای رجال حدیث و کتب مربوط به آن رجال)
عبدالله بن ابی رافع، کاتب امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ نخستین مؤلف رجال شیعه بود بعد از او گروه بسیاری از علمای شیعه در قرون متمادی به این کار دست زدند که معروف ترین آنان به شرح ذیل است:
1. هشام کلبی مؤلف کتاب های: امهات النبی؛ امهات الخلفاء؛ کنی آباء رسول الله...؛
2. محمد بن عمر واقدی مؤلف طبقات الفقهاء؛
3. دعبل بن علی خزاعی، شاعر (م 246 ق) مؤلف طبقات الشعراء؛
4. محمد بن جعفر بن بطه قمی (م 274 ق) مؤلف فهرست اسماء من راه من العلماء؛
5. عبدالعزیز بن اسحاق زیدی (قرن چهارم) مؤلف طبقات الشیعه؛
6. ابو محمد عبدالعزیز بن یحیی جلودی (م 330 ق) مولف طبقات العرب و الشهداء؛
7. عباد بن یعقوب الرواحنی (م 350 یا 351 ق) مؤلف معرفه الصحابه و اخبار المهدی؛
8. ابوبکر بن الجعابی (م 355 ق) مؤلف کتاب الشیعه، اخبار آل ابی طالب، طبقات اصحاب الحدیث؛
9. ابو الفرج اصفهانی (م 356 ق) مؤلف الأغانی و مقاتل الطالبیین؛
10. ابو عبدالله محمد بن عمران مرزبانی (م 358 ق) مؤلف معجم الشعراء؛
11. ندیم یا ابن الندیم محمد بن اسحاق (م 385 ق) مؤلف الفهرست؛
12. صاحب بن عباد (م 385 ق) مؤلف کتاب الوزراء کتاب الزیدیه و غیره؛
13. شیخ مفید (م 413 ق) مؤلف کتاب الارشاد در احوال ائمه اثنا عشر؛
14. ابو العباس سیرافی (قرن پنجم) مؤلف کتاب المصابیح و کتاب الزیادات؛
15. ابن شهر آشوب ساروی مازندرانی (م 588 ق) مؤلف معارف العلماء؛
16. منتجب الدین علی بن عبدالله بن بابویه (م 588 ق) مؤلف فهرست الاسماء؛
17. ابن ابار اندلسی (م 658 ق) مؤلف کتاب التکمله لکتاب الصله تألیف ابن بشکنوال؛
18. ابن طاووس عبدالکریم بن احمد (قرن هفتم) مؤلف اشمل المنظوم فی مصنفی العلوم؛
19. ابن ساعی علی بن انجب (م 674 ق) صاحب اخبار المصنفین و تاریخ الشعراء؛
20. ابن الفوطی، کمال الدین عبدالرزاق (م 723 ق) مؤلف مجمع الآداب؛
21. حسن بن علی حانینی (م 1035) مؤلف نظم الجمان فی تاریخ الأکابر و الأعیان؛
22. محمد بن الحسن بن حر عاملی (م 1104 ق) مؤلف امل الآمل فی علماء جبل عامل؛
23. سید علی خان شیرازی (م 1118 یا 1120 ق) مؤلف سلافه العصر و الدرجات الرفیعه فی علماء الشیعه؛
24. میرزا عبدالله اصفهانی معروف به افندی (م1120 ق) مؤلف ریاض العلماء؛
25. یوسف بن احمد بحرانی (1187 ق) مؤلف لؤلؤة البحرین؛
26. سید محمد حسن زنوزی (قرن سیزدهم) مؤلف رجال فارسی ریاض الجنه که در کتاب خانة وزارت امور خارجه محفوظ است؛
27. شیخ عبدالنبی قزوینی (م 1253 ق) مؤلف تتمه امل الآمل؛
28. سید محمد باقر خوانساری (م 1313 ق) مؤلف روضات الجنات؛
29. مؤلفان نامة دانشوران که به سال1296 ق به چاپ رسید؛
30. محمد حسن خان اعتماد السلطنه وزیر معارف عهد قاجار مؤلف خیرات الحسان در شرح احوال زنان نامبردار؛
31. شیخ آقا بزرگ تهرانی مؤلف الذریعه الی تصانیف الشیعه؛
32. شیخ عبدالعزیز جواهری نجفی مؤلف آثار الشیعه الامامیه در بیست مجلد؛
33. سید محسن امین عاملی مؤلف اعیان الشیعه و دانشمندان بی شمار دیگر شیعه، از گذشتگان و معاصرین که تألیفات مبسوطی در علم رجال به عربی، فارسی، ترکی، اردو و... در شرح احوال وآثار علماء شیعه به رشتة تحریر در آورده اند.
در ختام این بحث لازم است از کتاب بزرگ رجال و حدیث شیعه عبقات الانوار تألیف علامه حامد حسین لکنهوئی (م 1306 ق) در دوازده مجلد به فارسی و کتاب الغدیر در یازده مجلد تألیف علامه عبدالحسین امینی (م 1390 ق) یاد شود که هر دو از پایگاه های اساسی تشیع می باشند.
در بین علمای قدیم شیعه سه تن بودند که هر یک در یکی از شعب تاریخ تخـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ داشتند، ابو مخنف در تاریخ عراق، اخبار و فتوح آن، واقدی در سیره، مغازی، اخبار و فتوح حجاز، و محمد بن سائب کلبی (م 146 ق) و پسرش هشام در علم انساب.
قبایل عرب از دیرباز به انساب و نام پدران خود اهمیت بسیار داده و می دهد و هر قبیله به نام جد اعلی و هر پسر به نام پدر نامیده می شود. این که خواندن اشخاص با کنیه نزد عرب ها تا امروز نشان تکریم و احترام است مبتنی بر همین سابقه می باشد. مخصوصاً بنی هاشم که تعدادشان در سراسر عالم، از صد میلیون متجاوز است، به حفظ نام نیاکان و ضبط شجرة نسب تا هاشم بن عبد مناف ـ جد رسول الله ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ اهمیت بسیار می دهند و در مسألة خمس و فضائل سادات و امامت نماز از آن بهرة بسیار می برند.
نخستین نسابة اسلام، که در مسجد مدینه می نشست و مردم دربارة انساب خود از او پرسش می کردند عقیل بن ابی طالب (م ح 60 ق) برادر امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ بود. بعد از او این اشخاص در نسب شناسی نامبردار بودند:
1. کمیت بن زید اسدی شاعر (م 126 ق) ؛
2. محمد بن سائب کلبی که در علم انساب او را پیش کسوت و مقدم شمرده اند؛
3. ابو مخنف لوط بن یحیی؛
4. ابن کلبی هشام بن محمد بن سائب مؤلف الجمهره فی النسب؛ الموجز فی النسب؛ المنزول فی النسب؛ الفرید؛ فی الانساب الملوکی؛ که برای برامکه تألیف کرد و جمهرة الجمهرة؛
5. احمد بن محمد بن خالد برقی (276 ق) مؤلف کتاب انساب الامم؛
6. یحیی بن الحسن بن جعفر علوی (م 277 ق) معروف به نسابه؛
7. محمد بن یزید مبرد نحوی (م 285 ق) مولف کتاب نسب عدنان و قحطان؛
8. سید کاظم عمیدی نجفی نسابه (قرن سوم) ؛
9. حسین بن احمد بن عمر علوی نسابه (قرن چهارم) ؛
10. سید نجم الدین ابو الحسن بن علی علوی معاصر سید رضی و سید مرتضی؛
11. محمد بن احمد ابیوردی اموی (م 507 ق) نسابه و مؤلف علم انساب؛
12. شریف ابو علی عمر بن حسین صوفی قرن شش
13. احمد بن علی علوی نسابه (م 539 ق) ؛
14. یحیی بن الحسین بن اسماعیل حسنی نسابه و حافظ (قرن ششم) مؤلف کتاب انساب آل ابی طالب؛
15. احمد بن محمد بن علی علوی نسابه قرن هفتم؛
16. احمد بن محمد بن علی بن محمد دیباج بخاری نسابه، که ممکن است همان احمد شمارة 15 باشد؛
17. جلال الدین ابوالقاسم علی بن عبدالحمید نسابه (قرن هفتم) استاد جمال الدین احمد صاحب عمده الطالب؛
18. احمد بن محمد بن المهنا الحسینی (اواخر قرن هفتم) مؤلف التذکره للانساب المطهره، المشجر فی انساب آل ابی طالب؛
19. جلال الدین ابو علی عبدالحمید حسینی (قرن هشتم) ؛
20. علم الدین المرتضی بن جلال الدین پسر جلال الدین عبدالحمید نسابه (قرن هشتم) ؛
21. شریف ابو عبدالله تاج الدین محمد بن قاسم حسنی (م 779 ق) دیباجی حلی معروف به ابن معیه؛
22. جمال الدین احمد بن علی بن الحسین حسنی (م 828 ق) مؤلف عمده الطالب فی انساب آل ابی طالب؛
23. سید تقی الدین محمد شیرازی حسنی نسابه (م 1019 ق) ؛
24. سید مهدی غریفی نسابه (م 1343 ق) ؛
25. سید شهاب الدین نجفی مرعشی (م 1411 / ق 1369 ش) از مراجع بزرگ تقلید شیعیان در زمان خود؛ گروه بسیار دیگری از نسابه های شیعه نامشان در کتب تاریخ، حدیث، لغت و انساب مذکور است لیکن تفصیلی از ترجمة آنان در دست نیست مانند: سهل بن عبدالله نسابه ابو نصر بخاری، و شریف بن طباطبا نسابه اصفهانی، و سید ابو المعالی اسماعیل بن الحسن حسنی مؤلف کتاب انساب الطالبیه، و سید ابو جعفر محمد بن هارون موسوی نیشابوری که او را نسابه الشرق و الغرب خوانده اند، و شریف عز الدین ابو القاسم احمد بن محمد علوی حسینی حلبی نقیب حلب و غیرهم. تقریباً همة نسابه ها و مؤلفان انساب شیعه به طوری که ملاحظه شد سادات علوی بوده اند و جالب آن که نه تنها در ایران بلکه در سراسر کشور های اسلامی، خاندان های محتشم سادات، شجرة نسب خود را که آیت افتخار ایشان است تا امروز محفوظ می دارند و بعضی هم این شجره ها را به چاپ رسانده اند.
تاریخ نویسی شیعه نیز به وسیلة اصبغ بن نباته، یار نزدیک امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ آغاز شد او نخستین مورخی است که مقتل حسین ـ علیه السلام ـ یعنی شرح شهادت آن حضرت و یارانش را به تفصیل روایت کرده است. اسامی و تألیفات مشاهیر مورخان شیعی به شرح ذیل است:
1. ابان بن عثمان تابعی، ابو عبدالله الأحمر (م 140 ق) استاد ابو عبیده معمر بن المتنی و مولف تاریخ اسلام شامل فصول : المبدء و المبعث و المغازی و الوفاه و السقیفه و الرده؛
2. محمد بن سائب کلبی نسابه که از علماء کوفه و در عهد خود از همه کس به ایام و اخبار عرب داناتر بود؛
3. ابو مخنف لوط بن یحیی، مؤلف فتوح و مغازی و سایر کتاب هائی که نام آن ها گذشت؛
4. نصر بن مزاحم منقری که قبلاً دربارة او سخن رفت؛
5. محمد بن اسحاق مطلبی، صاحب کتاب السیره النبویه و کتاب الخلفاء که در عهد خود سرآمد مورخان و محدثان بود؛
6. هشام بن محمد کلبی معروف به ابن کلبی (م 206 ق) که قبلاً از او سخن رفت، وی مؤلف: الأحلاف، المآثر و البیوتات و المنافرات و المؤودات، اخبار الأوائل، فیما یقارب الاسلام من امر الجاهلیه، اخبار الاسلام، اخبارالبلدان، الشعر و ایام العرب، الأخبار و الأسمار؛
7. محمد بن عمر واقدی مولف التاریخ الکبیر، المغازی، المبعث، اخبار مکه، فتوح الشام، فتوح العراق، الجمل، مقتل الحسین ـ علیه السلام ـ، السیره و تواریخ دیگر؛
8. احمد بن ابی یعقوب، یعقوبی معروف به ابن واضح مؤلف تاریخ یعقوبی که چند بار به چاپ رسیده و به فارسی هم ترجمه شده است؛
9. احمد بن محمد خالد برقی (م 247 ق) مؤلف: اخبار الأمم، انساب الامم و المغازی؛
10. ابراهیم بن محمد بن سعید ثقفی (م 283 ق) مؤلف المغازی، السقیفه، الجمل، صفین، الحکمین، النهر، الغارات، المقاتل؛
11. ابو عبدالله محمد بن زکریا بن دینار غلابی ـ بالولاء ـ (م 298 ق) راوی و مؤلف کتاب تاریخ؛
12. محمد بن مسعود عیاشی (قرن سوم) مؤلف سیره ابوبکر و عمر و عثمان و معاویه؛
13. ابو محمد احمد بن اعثم کوفی (م ح 314 ق) مؤلف کتاب الفتوح و کتاب التاریخ؛
14. محمد بن مزید بن محمود بوشنجی (م 325 ق) مؤلف: الهرج و الامرج فی اخبار المستعین و المعتز و کتاب عقلاء المجانین؛
15. ابو احمد جلودی بصری (م ب 330 ق) مؤلف کتب بسیار در سیر و تاریخ که تفصیل آن ها در الفهرست ابن الندیم مسطور است؛
16. ابوبکر صولی، مولف کتب بسیار در تاریخ که تفصیل آن ها در الفهرست ابن الندیم مسطور است؛
17. اسکافی محمد بن همام کاتب (م 336 ق) مؤلف تاریخ الأئمه؛
18. ابو الحسن علی بن الحسین بن علی مسعودی (م 346 ق) مورخ بزرگ شیعی مؤلف: مروج الذهب، اخبار الزمان و من اباده الحدثان؛ تاریخ عمومی در حدود سی جلد، التنبیه و الأشراف؛ اخبار الخوارج؛ ذخائر العلوم و ما کان فی سالف الدهور؛ الرسائل؛ الاستدراکات بمامر فی سالف الأعصار؛ اخبار الأمم من العرب و العجم؛ خزائن الملوک و سر العالمین؛ المقالات فی اصول الدیانات؛ البیان ما فی اسماء الأئمه؛ المسائل و العلل فی المذاهب و الملل؛ الأبانه عن اصول الدیانه؛ سر الحیاه؛ الاستبصار فی الأمامه و السیاحه المدینه. آثار مسعودی مانند تاریخ طبری در شرق و غرب مشهور بوده و از این رو اروپاییان او را «هرودوت شرق» لقب داده اند؛
19. ابو بکر جعابی (م 355 ق) مؤلف اخبار آل ابی طالب، اخبار بغداد، اخبار علی بن الحسین ـ علیه السلام ـ؛
20. ابو الفرج اصفهانی که کتاب الأغانی او سند بزرگ تاریخ و حدیث و اخبار موسیقی اسلام است؛
21. حسن بن محمد بن حسن قمی (اواخر قرن چهارم) مؤلف تاریخ قم. این کتاب را حسن بن علی بن عبدالملک قمی به فارسی ترجمه کرده است (865 ق) ؛
22. صاحب اسماعیل بن عباد (م 385 ق) مؤلف کتاب الأعیاد، الوزراء، الخلائف، اخبار ابی العیناء، تاریخ الملک و اختلال الدول؛
23. شیخ صدوق مؤلف کتاب التاریخ؛
24. شمشاطی، ابوالحسن علی بن محمد العدوی (قرن چهارم) که تاریخ طبری را مختصر کرده و تاریخ جهان را از زمان اتمام تاریخ طبری تا زمان خود بر آن افزوده است؛
25. ابو نصر عتبی محمد بن عبدالجبار (م 427 ق) رازی خراسانی قائم مقام شمس المعالی قابوس در خراسان مؤلف تاریخ یمینی یا تاریخ عتبی که به نام سلطان محمود غزنوی نوشته و منینی در دو مجلد آن را شرح کرده است. ابو شرف ناصح بن ظفر جرفادقانی در اوائل قرن هفتم آن را به نثر مصنوع فارسی برگردانده است؛
26. حاکم نیشابوری محمد بن عبدالله (م 405 ق) مؤلف تاریخ نیشابور و تذکره الحفاظ؛
27. ابو سعید منصور بن الحسین آبی (منسوب به آوه، آبه) (م 422 ق) مؤلف نثر الدرر و تاریخ ری و کتاب التاریخ، که به قول ثعالبی در تتمه الیتیمه پیش از او کتابی به این جامعیت در تاریخ تألیف نشده است؛
28. ابو الحسن علی بن زید بیهقی (م 565 ق) مؤلف تاریخ بیهق؛
29. راوندی، سعید بن هبه الله (م 573 ق) مؤلف الخرایج و الجرایح در معجزات نبوی، کرامات الأئمه الاثنی عشر...؛
30. ابن ابار اندلسی، محمد بن عبدالله مؤلف دررالسمط فی خبر السبط؛
31. ابن سباعی صاحب تاریخ ابن سباعی (م 674 ق) که بیش از سی جلد است؛
32. ابن طقطقی، صفی الدین محمد بن علی بن طباطبا (م 709 ق) مؤلف منیة الفضلاء فی تواریخ الخلفاء و الوزراء معروف به الفخری که به نام فخر الدین عیسی حکم ران موصل تألیف کرده و مکرراً در مصر، آلمان و فرانسه به چاپ رسیده و به زبان فرانسه هم ترجمه شده است؛
33. ابن فوطی، کمال الدین عبد الرزاق (م 723 ق) مولف الحوادث الجامعه فی تاریخ المأة السابعه؛
34. ابو عبدالله ابن نجار بغدادی محمد بن محمود بن حسن (م 643 ق) مؤلف: ذیل تاریخ بغداد، تاریخ المدینه، نزهه الوری فی اخبار ام القری، جنه الناظرین فی معرفه التابعین؛
35. اسکندر بیک منشی مؤلف تاریخ عالم آرای عباسی که آن را در شرح حال و سلطنت شاه عباس صفوی و جلوس شاه صفی نوشته است (م 1038 ق) ؛
36. احمد بن حسن بن علی بن حر عاملی (قرن یازدهم) مؤلف الدرر المسلوک فی اخبار الأنبیاء و الأوصیاء الخلفاء والملوک؛
37. محمد بن مجیر عنقانی (م ب 1153 ق) مؤلف تاریخ جبل عامل؛
38. میرزا محمد تقی بن ملا محمد علی کاشی ملقب به لسان الملک و متخلص به سپهر (م 1297 ق) مؤلف کتاب بزرگ ناسخ التواریخ؛
معروف ترین تاریخ عمومی متکی به احادیث شیعه که به فارسی نوشته شده و تاریخ عالم را در مجلدات بسیار از هبوط آدم تا عصر ناصر الدین شاه قاجار به رشتة تحریر در آورده است. گر چه بعد از مرگ سپهر پسرش عباس قلی خان کارش را ادامه داد مع ذلک این تاریخ بزرگ ناتمام ماند.... در دو قرن اخیر که صنعت چاپ رواج پیدا کرده و انقلابات سیاسی موجب ظهور رژیم ها و دولت های گوناگون در جهان اسلام شده است، شیعیان در ایران و کشورهای آسیایی و افریقایی آن قدر کتاب، رساله، مقاله، زندگی نامه، داستان مذهبی، تاریخی، نسخة تعزیه، نمایشنامه و فیلم نامة تاریخی به زبان های مختلف انتشار داده اند که فهرست اسامی مؤلفان، مترجمان، سبک و هدف آن ها، خود کتابی بزرگ را فرا می گیرد.[2]
[1]. محمد حسین مشایخ فریدنی: دایره المعارف تشیع، تشیع سیری در فرهنگ و تاریخ تشیع، تهران، نشر سعید محبی، 1373، صص 393 ـ 377.
[2]. منابع: کتاب الرجال؛ نجاشی، مقدمة تاریخ العبر، ابن خلدون، 1366 ق؛ المواعظ و الاعتبار فی ذکر الحطط و الآثار، تقی الدین مقریزی، بولاق 1270 ق؛ اعیان الشیعه، بیروت 1403 ق؛ عبیدالله المهدی، حسن ابراهیم و احمد شرف طه، مصر 1366 ق؛ المعز الدین الله، حسن ابراهیم و طه احمد شرف، مصر 1367 ق؛ تاریخ تفکر اسلامی در هند، عزیز احمد، ترجمة لطفی و یا حقی، تهران 1367 ش؛ بهجه الآمال فی شرح زبده المقال، حاج ملا علی علیاری، ج1، تهران 1354 ش؛ الذریعه الی تصانیف الشیعه؛ ذیل نام کتاب ها به خصوص ج 3؛
Studies on the civlzasion of islam p 18 boston 1961 the arab kingdom and its fall. Pp 15 - 113 . J . wellhavson Beirut 1963 . medieval islam Gustave E Grunebavm pp 189 - 191 Chicago 1971.
در اواخر قرن اول هجری و اوائل قرن دوم، بعض تابعین و تبع تابعین به جمع آوری احادیث سیره و مغازی رسول الله ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ همت گماشتند؛ مانند عروة بن زبیر (مح 92 ق) خواهر زاده عایشه و ابان بن عثمان بن عفان (م105ق) و وهب بن منبه یمنی (م110ق) ـ که جزئی از مغازی او در هایدلبرگ آلمان محفوظ است ـ و عاصم بن عمر بن قتادة (م120ق) و محمد بن مسلم بن شهاب زهری (م124ق) و عبدالله بن ابی بکر بن حزم (135ق) و موسی بن عقبه (م124ق)... لیکن نخستین دانشمند مسلمان که تاریخ اسلام را به تفصیل جمع آوری کرد و نخستین کتاب معتبر را به نام السیرة النبویه در احوال پیغمبر و نیاکان او و اخبار بعثت و غزوات تألیف کرد، مردی شیعی مذهب و ایرانی تبار به نام محمد بن اسحاق بن یسار مطلبی (م151ق) بود و هر کس که بعد از او در سیره و مغازی، کتابی تألیف کرده مدیون اوست. اصل این کتاب به طور کامل در دست نیست، لیکن تحریری که به وسیله عبدالملک بن هشام (م213ق) از آن ترتیب یافته در دست است. و به چند زبان دیگر ترجمه شده و به چاپ رسیده است. عنوان این تحریر نیز السیره النبویه یا سیره ابن هشام است.
اقدام شیعیان برای تدوین تاریخ اسلام و جمع آوری احادیث رسول اکرم ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ یک واجب شرعی به شمار می رفت. بعد از هجرت امیر المؤمنین علی ـ علیه السلام ـ از مدینه به کوفه که تشیع هویت سیاسی پیدا کرد اقدامات بنیادی برای تجدید حیات اسلام و نمایاندن چهرة واقعی شریعت محمدی و نجات آن از دست اشرار و سود جویان به عمل آمد.
عامل مؤثر تصحیح تاریخ اسلام خطبه های امیر المؤمنین بود که در زمان خود او جمع آوری شد. به علاوه کتاب الدیات، در قانون جزای اسلام، و مصحف فاطمه که به وسیلة علی ـ علیه السلام ـ برای همسرش فاطمة صدیقه ـ علیهما السلام ـ نوشته شد بهترین کتاب هایی است که در اسلام تألیف شده است. به پیروی از آن حضرت بود که سلمان فارسی و ابوذر غفاری اخبار سیرة رسول الله و تاریخ زندگی او را جمع آوری کردند. همچنین به اشارت و موافقت علی ـ علیه السلام ـ بود که یاران او به تألیف کتاب در تاریخ اسلام آغاز نمودند.
عبیدالله بن ابی رافع، منشی امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ در وصایای علی و کتابی در ذکر اسامی صحابه رسول الله ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ که در لشکرکشی های جمل، صفین و نهروان در رکاب علی ـ علیه السلام ـ جهاد کردند و مجموعة فتاوی و قضایای علی ـ علیه السلام ـ را در کتابی دیگر مدون کرد. یکی دیگر از خواص یاران علی ـ علیه السلام ـ به نام اصبغ بن نباته مجاشعی فرمانی را که آن حضرت برای مالک اشتر استاندار مصر صادر کرده بود و وصایای علی را به پسرش محمد بن الحنفیه در کتابی ضبط نمود. سلیم بن قیس هلالی که او نیز از یاران نزدیک علی ـ علیه السلام ـ بود کتاب جامعی متضمن ارشادات علی ـ علیه السلام ـ به سلمان، ابوذر، مقداد، عمار و نیز بعض خطب آن حضرت را جمع آوری نمود که در دست است و در نجف به چاپ رسیده است. از آن به بعد جمع احادیث شیعه و تدوین تاریخ اسلام و سیرة پیغمبر و ائمة اطهار ـ علیهم السلام ـ آغاز گردید و کتب بسیار در مناقب ائمة اثنا عشر ـ علیهم السلام ـ به رشتة تحریر در آمد.
بعضی گفته اند که معاویه شخصی را به نام عبید بن شریه جرهمی مأمور تدوین اخبار، اشعار و انساب اهل یمن نمود. لیکن محققان، از جمله مستشرق آلمانی، پرفسور کورنکو این خبر را بی اساس و مجعول دانسته اند. معلوم است که بعد از بروز انشعاب بین مسلمین بر سر خلافت و تقسیم مسلمانان به دو گروه شیعی و سنی، و تمرکز آن دو عقیده در عراق و شام، تاریخ اسلام، سیره، سنت و احادیث نبوی، برای هر دو فرقه مهم ترین دستاویز به شمار آمده و از هر دو سو کوشیده اند اخبار موافق عقیدة خود را تأیید و جمع و منتشر کنند و در تضعیف مستندات طرف دیگر از هیچ اقدامی فروگذار ننمایند. پیدا شدن علم درایه، رجال و نقد احادیث و تقسیم حدیث به صحیح، حسن، موثق، ضعیف،... و تألیف سنن، مسانید و نوشتن زندگی نامة پیغمبر ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ، امامان، صحابه و مقاتل ائمه، صرف نظر از جنبه های دینی و علمی آن، به قصد تولی و تبری و اثبات مبادی مذهب، بوده است. تاریخ در نظر اهل سنت شرح احوال انبیاء و امم آنان و مظاهر آفرینش الهی از بدو خلقت تا بعثت محمد بن عبدالله ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ و بعد از آن، دولت های اسلامی است به عقیدة آنان جمع اخبار انسان بر روی زمین، مکمل وحی الهی و رسالت قرآن و حدیث می باشد. اما شیعه امامیه، استمرار حکم الهی را بعد از ختم نبوت به وجود امامان ـ علیهم السلام ـ و قیام های انقلابی شیعیان برای اعلاء کلمة حق می دانند و سیرة ائمة اثنا عشر ـ علیهم السلام ـ و تاریخ حرکات شیعه، همچنین تاریخ اسلام و جهان را بر این اساس تدوین کرده اند. نمونه مشخص این گونه تواریخ، کتاب تاریخ الحرکات الشیعه فی الکوفه، تألیف ابو مخنف لوط بن یحیی (م157ق) و نظائر آن است.
تألیف اخبار سیره، مغازی و جمع معارف اسلامی و تدوین شعب تاریخ، از احادیث، اخبار ملوک، امم، قـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ، امثال، خرافات، اساطیر، اشعار عرب، انساب قبائل، مناقب و مثالب ایشان، همه از عراق خصوصاً کوفه، نشأت گرفت و از عراق به سایر اقطار اسلامی راه یافت. تاریخ نگاری را عمده موالی شیعه که غالباً ایرانی نژاد بودند آغاز کردند. این طبقه که خود را در جامعة خود خواه و متعصب عربی، مظلوم و در اقلیت میدیدند از سوئی جنبش های شعوبی ضد عربی را تقویت می کردند و از سوی دیگر به تألیف آداب و علوم اسلامی به خصوص تاریخ همت گماشتند تا از یک طرف موقع و مقام طبقة خود را در جامعة اسلامی مستحکم کنند و از طرف دیگر سوابق فرهنگی و مفاخر ملی خود را به عرب ها گوشزد نمایند.
نخستین مورخ بزرگ اسلام و تشیع، ابو مخنف لوط بن یحیی بن سعید بن مخنف غامدی ازدی کوفی است. پدرش از اصحاب امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ و خودش از روات امام محمد باقر ـ علیه السلام ـ و به قولی امام جعفر صادق ـ علیه السلام ـ بود. او تاریخ قدیم و معاصر عرب را در 32 تألیف گرد آورد که از آن جمله است:کتاب المغازی؛ السقیفه؛ الرده؛ فتوح الاسلام؛ فتوح العراق؛ فتوح خراسان؛ الشوری؛ مقتل عثمان؛ الجمل؛ صفین؛ النهروان؛ الحکمین؛ الغارات؛ مقتل امیر المؤمنین علی ـ علیه السلام ـ؛ مقتل الحسن؛ مقتل الحسین؛ مقتل حجر بن عدی؛ اخبار زیاد؛ اخبار المختار بن ابی عبیدة الثقفی آخذ الثار؛ مصعب بن الزبیر و العراق؛ اخبار الحجاج؛ اخبار محمد بن ابی بکر؛ اخبار ابن الحنفیه؛ الخوارج و المهلب؛ الازارقه و کتاب خطبه الزهراء... به طوری که عنوان کتاب های ابو مخنف نشان می دهد نوشته های او نه تنها تاریخ اسلام تا نیمة قرن دوم هجری بلکه دایره معارف تشیع و سیرة جامع امیر المؤمنین و حسنین و تفصیل مبارزات شیعیان تا زمان مؤلف است و مورخان شیعی و سنی به خصوص راویان مقتل و واقعة طف، هم از آثار او استفاده کرده اند.
وفات ابو مخنف به سال 157 ق در کوفه اتفاق افتاد. ابو عبیده معمر بن مثنی ثقفی ـ بالولاء ـ (م209ق) محدث، لغوی، ادیب و مورخ ایرانی تبار، همة روایات منظوم و منثور قبایل عرب شمالی را در زمینه های مختلف، جمع آوری کرد. شمار کتاب های او را حدود دویست عنوان ثبت کرده اند که از آن جمله است: فتوح ارمینیه؛ ایام العرب؛ المثالب؛ طبقات الشعراء؛ القبایل و الأمثار. او ضد عرب و شعوبی مسلک بود و حتی کتابی در مطاعن و مثالب عرب نوشته است.
یکی دیگر از پیش آهنگان تاریخ نگاری در اسلام، ابوالفضل نصربن مزاحم بن سیار منقری تمیمی کوفی (م212ق) است که شیعی مذهب بوده و آثارش از منابع اصلی تاریخ تشیع، به شمار می آید. تألیفات عمدة او : الغارات؛ الجمل؛ مقتل الحسین؛ اخبار المختار الثقفی؛ المناقب؛ وقعة صفین؛ النهروان و اخبار محمد بن ابراهیم و ابی السرایا. نصر بن مزاحم گرچه در محبت علی ـ علیه السلام ـ و آل او غلو می ورزیده لیکن مورخان سنی و شیعی روایات او را درست و بدون جانبداری تشخیص داده اند. کتاب صفین او که در ایران و مصر به چاپ رسیده از اسناد معتبر تاریخی به شمار می رود. مکتب و تاریخ نویسی شیعه در عراق، رفته رفته از صورت تواریخ قبیله ای، محلی و مجمل نویسی، به صورت تحقیق، مقایسه و تفصیل در آمد و مؤلفین علاوه بر احادیث و روایات و اشعار عربی از منابع فارسی، سریانی و غیره نیز بهره مند شدند. در صف اول این طبقه باید از ابو المنذر هشام بن محمد بن ابی النصر بن سائب بشر کلبی یاد کرد وی مانند پدرش، نسب شناس، عرب شناس و از بزرگان مورخان شیعه شمرده می شود. او اهل کوفه بود در همان شهر متولد شد و به سال 204 یا 206 ق در همان شهر در گذشت. شمار تألیفات او در صد و پنجاه و اند عنوان نوشته اند. معروف ترین آن ها به شرح ذیل است:
جمهرة الانساب؛ الاصنام؛ نسب الخیل؛ بیوتات قریش؛ الکنی؛ المثالب؛ افتراق العرب؛ المؤودات؛ القاب قریش؛ القاب الیمن؛ ملوک الطوائف؛ ملوک کنده؛ بیوتات الیمن؛ ماکانت الجاهلیه، تفعله و یوافق حکم الاسلام؛ الدیباج؛ در اخبار شعراء؛ تاریخ اخبار الخلفاء؛ صفات الخلفاء؛ تسمیه من بالحجاز من احیاء العرب؛ کتاب الأقالیم؛ اخبار بکر و تغلب و کتاب اسواق العرب...
از این جمله دو کتاب الاصنام و نسب الخیل چند بار به چاپ رسیده و نسخة خطی المثالب که در آن عیوب عرب بر شمرده شده در کتاب خانة موزه بغداد و اخبار بکر و تغلب نیز در کتاب خانه آل سید عیسی عطار در بغداد موجود است. مورخین و ادبای بعد از او، پیوسته از کتاب های ابن کلبی نقل و دربارة اخبار آن ها تحسین یا نقد نوشته اند.
دیگر از مورخین شیعی ایرانی تبار که پیش کسوت مورخان اسلام و جامع شتات تاریخ شیعه به شمار می آید، ابو عبدالله محمد بن عمربن واقد سهمی ـ بالولاء ـ نام داشت. او در مدینه متولد شد. هارون الرشید (م193ق) او را قاضی بغداد کرد و این سمت را تا سال 207 ق که وفات کرد عهده دار بود. مرگ او هم در بغداد اتفاق افتاد. واقدی در فنون مختلف تراجم، سیره، مغازی و تاریخ، کتاب های معتبر، تألیف کرده است. از جملة آن ها، المغازی النبویه؛ فتح افریقیه؛ فتح المعجم؛ فتح مصر و اسکندریه از اسناد موثق تاریخی است که به چاپ رسیده است.
دیگر از تألیفات او تفسیر القرآن؛ اخبار مکه؛ الطبقات؛ فتوح العراق؛ سیره ابی بکر و وفاته؛ تاریخ الفقهاء؛ الجمل؛ کتاب الصفین؛ مقتل الحسین و ضرب الدنانیر و الدراهم و غیره می باشد.
خطیب در تاریخ بغداد آورده است که واقدی هر واقعة تاریخی را که می نوشت قبلاً محل آن را معاینه می کرد. گویند بعد از مرگش ششصد جعبه بزرگ کتاب هایی که تألیف کرده بود از خود باقی گذاشت. او دو مملوک نویسنده داشت که شب و روز برای او کتابت می کردند. بزرگ ترین راویان اخبار او کاتبش محمد بن سعد زهری (م230ق) معروف به ابن سعد بود که کتاب الطبقات الکبیر را در تراجم رجال اسلام تألیف کرده و در هشت مجلد به سال 1321 ق در لیدن به چاپ رسیده است. مشهور ترین مورخ شیعی قرن سوم احمد بن اعثم کوفی (مح314ق) مصنف دو کتاب الفتوح در تاریخ فتوحات اسلام تا عهد هارون الرشید و تاریخ در شرح وقایع عصر مأمون تا مقتدر عباسی است. شخصیت های معروف اسلام و جنبش های انقلابی مسلمانان در قرن سوم و چهارم هجری عمدتاً رنگ تشیع داشتند. علمای کلام شیعه کوشش خود را نه در راه ابطال عقاید سنیان، بلکه برای اثبات اصل ولایت و جنبة الهی بودن امامت و اثبات مذهب اهلبیت به کار می بردند و در این راه از کتب و مقالات سایر مذاهب نیز آزادانه استفاده می کردند. نخستین شکاف فکری و سیاسی بین تشیع و تسنن بعد از ظهور دعوت اسماعیلی در شمال آفریقا به وسیلة عبیدالله مهدی (م 322 ق) و تأسیس خلافت فاطمی مصر به وسیلة المعزلدین الله (م 365 ق) پیدا شد. با بنای شهر قاهره به امرالمعز و ورود او به آن شهر (362 ق) و بنای مسجد جامع و مدرسه دینی الأظهر نخستین دانشگاه شیعی و نخستین دانشگاه اسلامی (360 ق) رسمیت تشیع اعلام شد و نام خلفاء از خطبه جامع الازهر حذف گردید و به جای آن به نام علی ـ علیه السلام ـ و اولاد او خطبه خوانده شد. این افکار و شعارها در تدوین تاریخ اسلام و شرح احوال صحابه و درایه و ارزش یابی حدیث اثر گذاشت. شاعرانی مانند ابوالقاسم محمد بن هانی اندلسی (م 362 ق) و المؤید فی الدین هبة الله شیرازی (م470 ق) با قصاید فاخر خویش دنیای اسلام را متوجه قاهره کردند و تألیف کتاب هایی مانند: افتتاح الدعوه؛ المناقب و المثالب؛ مختصر الآثار فیما روی عن الأئمه الاطهار؛ مناقب بنی هاشم و کتاب المجالس و المسامرات... که همه به وسیلة ابن حیون نوشته شد، محور تازه ای برای تاریخ نویسی شیعه به وجود آورد.
اما شیعیان اثنا عشری با دعوت فاطمیان، مخالفت کردند و آنان را ملحد شمردند. و علمای اثنا عشری مثل ابو جعفر علی بن الحسین معروف به صدوق و ابن بابویه قمی (م 329 ق) مصنف کتاب عیون اخبار الرضا؛ امالی؛ اکمال الدین؛ معانی الاخبار؛ کتاب التوحید و ده ها کتاب دیگر در حدیث، کلام و فقه و محمد بن عمر کشی (م 340 ق) صاحب کتاب رجال و شیخ مفید (م 413 ق) از بنیانگذاران فقه و مؤلف احوال ائمه و فضائل عزاداری شهدای طف کتاب ارشاد و احد بن علی نجاشی کوفی صاحب کتاب رجال و کتاب الکوفه و شیخ الطائفه ابو جعفر محمد (م 460 ق) فرزند حسن معروف به شیخ طوسی مصنف کتاب الرجال و کتاب الغیبه و فهرست کتب الشیعه و اسماء المصنفین و کتاب المفصح فی الامامه و مقتل الحسین و اخبار مختار و کتاب های دیگر در حدیث، تاریخ، فقه، کلام و رجال، نه تنها اصول عقاید و شعارهای شیعة اثنا عشری را مشخص نمودند بلکه محور تاریخ نویسی شیعه را هم استوار کردند.
تأسیس دولت صفوی در قرن دهم هجری بزرگ ترین توفیق برای مذهب اثنا عشری بود. این دولت نیرومند، بیش از دو قرن در ایران دوام، یافت (تا 1135 ق) و مجال کافی پیدا کرد تا جامعة دوازده امامی را بر اساسی استوار بنا نهد. در این دوره در فضائل و مناقب امامان و تاریخ زندگی و شهادتشان کتب بسیار تألیف گردید. پیداست که چنین سیاستی ـ با توجه به جنگ های طولانی ایران و عثمانی ـ تاریخ را به طور کلی دگرگون می کند و تنها احادیث مخالف عامه مستند تاریخ به شمار می آید. در عهد صفویان مذهب و رسوم تشیع از ایران به کشور های همسایه به خصوص هند، آسیای میانه، اندونزی، عراق و سواحل خلیج فارس، سرایت کرد و جوامع پیوستة شیعه از دکن تا فرات، تقیه را کنار گذاشته شعار تشیع را آشکار کردند. تعزیه داری و نوشتن کتب مقتل و نمایش نامه های غم انگیز همه جا مرسوم شد و خواندن کتاب فارسی روضه الشهداء در همة مجالس شیعه باب گردید. سایر فرق شیعه مثل اسماعیلیه بهره و اسماعیلیه نزاری و خوجه ها در هند و نور بخشیه در اسکاردو و نواحی کشمیر و غلات علی اللهی و اهل حق در کردستان و عراق، و نیز صوفیان و سایر عقایدی که از مبادی شیعه نشأت گرفته اند، همة آن ها تاریخ تشیع و اسلام را بر طبق سنن و روایات خود تدوین نموده و از تاریخ برای ابطال دعاوی مخالفان و اثبات نظرات خویش استفاده کردند.
در تمامی فروع تاریخ، اعم از تاریخ عالم یا یکی از اقطار اسلامی و تاریخ ملل و نحل و طبقات فقهاء، مفسرین، محدثین، نحویین، فلاسفه، منجمین، اطباء، ادباء، شعراء، نسب شناسان و موسیقی دانان، تألیفات بسیار از مورخان شیعی بر جای مانده است که برای اطلاع از تفصیل آن ها باید به کتاب بیست و شش جلدی الذریعه الی تصانیف الشیعه و سایر معاجم و فارس مراجعه نمود. در این مقاله به ذکر اسامی و مؤلفات مشاهیر علمای تراجم، احوال، نسب شناسان و مورخان بسنده شده است. (دربارة علمای رجال حدیث و کتب مربوط به آن رجال)
عبدالله بن ابی رافع، کاتب امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ نخستین مؤلف رجال شیعه بود بعد از او گروه بسیاری از علمای شیعه در قرون متمادی به این کار دست زدند که معروف ترین آنان به شرح ذیل است:
1. هشام کلبی مؤلف کتاب های: امهات النبی؛ امهات الخلفاء؛ کنی آباء رسول الله...؛
2. محمد بن عمر واقدی مؤلف طبقات الفقهاء؛
3. دعبل بن علی خزاعی، شاعر (م 246 ق) مؤلف طبقات الشعراء؛
4. محمد بن جعفر بن بطه قمی (م 274 ق) مؤلف فهرست اسماء من راه من العلماء؛
5. عبدالعزیز بن اسحاق زیدی (قرن چهارم) مؤلف طبقات الشیعه؛
6. ابو محمد عبدالعزیز بن یحیی جلودی (م 330 ق) مولف طبقات العرب و الشهداء؛
7. عباد بن یعقوب الرواحنی (م 350 یا 351 ق) مؤلف معرفه الصحابه و اخبار المهدی؛
8. ابوبکر بن الجعابی (م 355 ق) مؤلف کتاب الشیعه، اخبار آل ابی طالب، طبقات اصحاب الحدیث؛
9. ابو الفرج اصفهانی (م 356 ق) مؤلف الأغانی و مقاتل الطالبیین؛
10. ابو عبدالله محمد بن عمران مرزبانی (م 358 ق) مؤلف معجم الشعراء؛
11. ندیم یا ابن الندیم محمد بن اسحاق (م 385 ق) مؤلف الفهرست؛
12. صاحب بن عباد (م 385 ق) مؤلف کتاب الوزراء کتاب الزیدیه و غیره؛
13. شیخ مفید (م 413 ق) مؤلف کتاب الارشاد در احوال ائمه اثنا عشر؛
14. ابو العباس سیرافی (قرن پنجم) مؤلف کتاب المصابیح و کتاب الزیادات؛
15. ابن شهر آشوب ساروی مازندرانی (م 588 ق) مؤلف معارف العلماء؛
16. منتجب الدین علی بن عبدالله بن بابویه (م 588 ق) مؤلف فهرست الاسماء؛
17. ابن ابار اندلسی (م 658 ق) مؤلف کتاب التکمله لکتاب الصله تألیف ابن بشکنوال؛
18. ابن طاووس عبدالکریم بن احمد (قرن هفتم) مؤلف اشمل المنظوم فی مصنفی العلوم؛
19. ابن ساعی علی بن انجب (م 674 ق) صاحب اخبار المصنفین و تاریخ الشعراء؛
20. ابن الفوطی، کمال الدین عبدالرزاق (م 723 ق) مؤلف مجمع الآداب؛
21. حسن بن علی حانینی (م 1035) مؤلف نظم الجمان فی تاریخ الأکابر و الأعیان؛
22. محمد بن الحسن بن حر عاملی (م 1104 ق) مؤلف امل الآمل فی علماء جبل عامل؛
23. سید علی خان شیرازی (م 1118 یا 1120 ق) مؤلف سلافه العصر و الدرجات الرفیعه فی علماء الشیعه؛
24. میرزا عبدالله اصفهانی معروف به افندی (م1120 ق) مؤلف ریاض العلماء؛
25. یوسف بن احمد بحرانی (1187 ق) مؤلف لؤلؤة البحرین؛
26. سید محمد حسن زنوزی (قرن سیزدهم) مؤلف رجال فارسی ریاض الجنه که در کتاب خانة وزارت امور خارجه محفوظ است؛
27. شیخ عبدالنبی قزوینی (م 1253 ق) مؤلف تتمه امل الآمل؛
28. سید محمد باقر خوانساری (م 1313 ق) مؤلف روضات الجنات؛
29. مؤلفان نامة دانشوران که به سال1296 ق به چاپ رسید؛
30. محمد حسن خان اعتماد السلطنه وزیر معارف عهد قاجار مؤلف خیرات الحسان در شرح احوال زنان نامبردار؛
31. شیخ آقا بزرگ تهرانی مؤلف الذریعه الی تصانیف الشیعه؛
32. شیخ عبدالعزیز جواهری نجفی مؤلف آثار الشیعه الامامیه در بیست مجلد؛
33. سید محسن امین عاملی مؤلف اعیان الشیعه و دانشمندان بی شمار دیگر شیعه، از گذشتگان و معاصرین که تألیفات مبسوطی در علم رجال به عربی، فارسی، ترکی، اردو و... در شرح احوال وآثار علماء شیعه به رشتة تحریر در آورده اند.
در ختام این بحث لازم است از کتاب بزرگ رجال و حدیث شیعه عبقات الانوار تألیف علامه حامد حسین لکنهوئی (م 1306 ق) در دوازده مجلد به فارسی و کتاب الغدیر در یازده مجلد تألیف علامه عبدالحسین امینی (م 1390 ق) یاد شود که هر دو از پایگاه های اساسی تشیع می باشند.
در بین علمای قدیم شیعه سه تن بودند که هر یک در یکی از شعب تاریخ تخـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ داشتند، ابو مخنف در تاریخ عراق، اخبار و فتوح آن، واقدی در سیره، مغازی، اخبار و فتوح حجاز، و محمد بن سائب کلبی (م 146 ق) و پسرش هشام در علم انساب.
قبایل عرب از دیرباز به انساب و نام پدران خود اهمیت بسیار داده و می دهد و هر قبیله به نام جد اعلی و هر پسر به نام پدر نامیده می شود. این که خواندن اشخاص با کنیه نزد عرب ها تا امروز نشان تکریم و احترام است مبتنی بر همین سابقه می باشد. مخصوصاً بنی هاشم که تعدادشان در سراسر عالم، از صد میلیون متجاوز است، به حفظ نام نیاکان و ضبط شجرة نسب تا هاشم بن عبد مناف ـ جد رسول الله ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ اهمیت بسیار می دهند و در مسألة خمس و فضائل سادات و امامت نماز از آن بهرة بسیار می برند.
نخستین نسابة اسلام، که در مسجد مدینه می نشست و مردم دربارة انساب خود از او پرسش می کردند عقیل بن ابی طالب (م ح 60 ق) برادر امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ بود. بعد از او این اشخاص در نسب شناسی نامبردار بودند:
1. کمیت بن زید اسدی شاعر (م 126 ق) ؛
2. محمد بن سائب کلبی که در علم انساب او را پیش کسوت و مقدم شمرده اند؛
3. ابو مخنف لوط بن یحیی؛
4. ابن کلبی هشام بن محمد بن سائب مؤلف الجمهره فی النسب؛ الموجز فی النسب؛ المنزول فی النسب؛ الفرید؛ فی الانساب الملوکی؛ که برای برامکه تألیف کرد و جمهرة الجمهرة؛
5. احمد بن محمد بن خالد برقی (276 ق) مؤلف کتاب انساب الامم؛
6. یحیی بن الحسن بن جعفر علوی (م 277 ق) معروف به نسابه؛
7. محمد بن یزید مبرد نحوی (م 285 ق) مولف کتاب نسب عدنان و قحطان؛
8. سید کاظم عمیدی نجفی نسابه (قرن سوم) ؛
9. حسین بن احمد بن عمر علوی نسابه (قرن چهارم) ؛
10. سید نجم الدین ابو الحسن بن علی علوی معاصر سید رضی و سید مرتضی؛
11. محمد بن احمد ابیوردی اموی (م 507 ق) نسابه و مؤلف علم انساب؛
12. شریف ابو علی عمر بن حسین صوفی قرن شش
13. احمد بن علی علوی نسابه (م 539 ق) ؛
14. یحیی بن الحسین بن اسماعیل حسنی نسابه و حافظ (قرن ششم) مؤلف کتاب انساب آل ابی طالب؛
15. احمد بن محمد بن علی علوی نسابه قرن هفتم؛
16. احمد بن محمد بن علی بن محمد دیباج بخاری نسابه، که ممکن است همان احمد شمارة 15 باشد؛
17. جلال الدین ابوالقاسم علی بن عبدالحمید نسابه (قرن هفتم) استاد جمال الدین احمد صاحب عمده الطالب؛
18. احمد بن محمد بن المهنا الحسینی (اواخر قرن هفتم) مؤلف التذکره للانساب المطهره، المشجر فی انساب آل ابی طالب؛
19. جلال الدین ابو علی عبدالحمید حسینی (قرن هشتم) ؛
20. علم الدین المرتضی بن جلال الدین پسر جلال الدین عبدالحمید نسابه (قرن هشتم) ؛
21. شریف ابو عبدالله تاج الدین محمد بن قاسم حسنی (م 779 ق) دیباجی حلی معروف به ابن معیه؛
22. جمال الدین احمد بن علی بن الحسین حسنی (م 828 ق) مؤلف عمده الطالب فی انساب آل ابی طالب؛
23. سید تقی الدین محمد شیرازی حسنی نسابه (م 1019 ق) ؛
24. سید مهدی غریفی نسابه (م 1343 ق) ؛
25. سید شهاب الدین نجفی مرعشی (م 1411 / ق 1369 ش) از مراجع بزرگ تقلید شیعیان در زمان خود؛ گروه بسیار دیگری از نسابه های شیعه نامشان در کتب تاریخ، حدیث، لغت و انساب مذکور است لیکن تفصیلی از ترجمة آنان در دست نیست مانند: سهل بن عبدالله نسابه ابو نصر بخاری، و شریف بن طباطبا نسابه اصفهانی، و سید ابو المعالی اسماعیل بن الحسن حسنی مؤلف کتاب انساب الطالبیه، و سید ابو جعفر محمد بن هارون موسوی نیشابوری که او را نسابه الشرق و الغرب خوانده اند، و شریف عز الدین ابو القاسم احمد بن محمد علوی حسینی حلبی نقیب حلب و غیرهم. تقریباً همة نسابه ها و مؤلفان انساب شیعه به طوری که ملاحظه شد سادات علوی بوده اند و جالب آن که نه تنها در ایران بلکه در سراسر کشور های اسلامی، خاندان های محتشم سادات، شجرة نسب خود را که آیت افتخار ایشان است تا امروز محفوظ می دارند و بعضی هم این شجره ها را به چاپ رسانده اند.
تاریخ نویسی شیعه نیز به وسیلة اصبغ بن نباته، یار نزدیک امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ آغاز شد او نخستین مورخی است که مقتل حسین ـ علیه السلام ـ یعنی شرح شهادت آن حضرت و یارانش را به تفصیل روایت کرده است. اسامی و تألیفات مشاهیر مورخان شیعی به شرح ذیل است:
1. ابان بن عثمان تابعی، ابو عبدالله الأحمر (م 140 ق) استاد ابو عبیده معمر بن المتنی و مولف تاریخ اسلام شامل فصول : المبدء و المبعث و المغازی و الوفاه و السقیفه و الرده؛
2. محمد بن سائب کلبی نسابه که از علماء کوفه و در عهد خود از همه کس به ایام و اخبار عرب داناتر بود؛
3. ابو مخنف لوط بن یحیی، مؤلف فتوح و مغازی و سایر کتاب هائی که نام آن ها گذشت؛
4. نصر بن مزاحم منقری که قبلاً دربارة او سخن رفت؛
5. محمد بن اسحاق مطلبی، صاحب کتاب السیره النبویه و کتاب الخلفاء که در عهد خود سرآمد مورخان و محدثان بود؛
6. هشام بن محمد کلبی معروف به ابن کلبی (م 206 ق) که قبلاً از او سخن رفت، وی مؤلف: الأحلاف، المآثر و البیوتات و المنافرات و المؤودات، اخبار الأوائل، فیما یقارب الاسلام من امر الجاهلیه، اخبار الاسلام، اخبارالبلدان، الشعر و ایام العرب، الأخبار و الأسمار؛
7. محمد بن عمر واقدی مولف التاریخ الکبیر، المغازی، المبعث، اخبار مکه، فتوح الشام، فتوح العراق، الجمل، مقتل الحسین ـ علیه السلام ـ، السیره و تواریخ دیگر؛
8. احمد بن ابی یعقوب، یعقوبی معروف به ابن واضح مؤلف تاریخ یعقوبی که چند بار به چاپ رسیده و به فارسی هم ترجمه شده است؛
9. احمد بن محمد خالد برقی (م 247 ق) مؤلف: اخبار الأمم، انساب الامم و المغازی؛
10. ابراهیم بن محمد بن سعید ثقفی (م 283 ق) مؤلف المغازی، السقیفه، الجمل، صفین، الحکمین، النهر، الغارات، المقاتل؛
11. ابو عبدالله محمد بن زکریا بن دینار غلابی ـ بالولاء ـ (م 298 ق) راوی و مؤلف کتاب تاریخ؛
12. محمد بن مسعود عیاشی (قرن سوم) مؤلف سیره ابوبکر و عمر و عثمان و معاویه؛
13. ابو محمد احمد بن اعثم کوفی (م ح 314 ق) مؤلف کتاب الفتوح و کتاب التاریخ؛
14. محمد بن مزید بن محمود بوشنجی (م 325 ق) مؤلف: الهرج و الامرج فی اخبار المستعین و المعتز و کتاب عقلاء المجانین؛
15. ابو احمد جلودی بصری (م ب 330 ق) مؤلف کتب بسیار در سیر و تاریخ که تفصیل آن ها در الفهرست ابن الندیم مسطور است؛
16. ابوبکر صولی، مولف کتب بسیار در تاریخ که تفصیل آن ها در الفهرست ابن الندیم مسطور است؛
17. اسکافی محمد بن همام کاتب (م 336 ق) مؤلف تاریخ الأئمه؛
18. ابو الحسن علی بن الحسین بن علی مسعودی (م 346 ق) مورخ بزرگ شیعی مؤلف: مروج الذهب، اخبار الزمان و من اباده الحدثان؛ تاریخ عمومی در حدود سی جلد، التنبیه و الأشراف؛ اخبار الخوارج؛ ذخائر العلوم و ما کان فی سالف الدهور؛ الرسائل؛ الاستدراکات بمامر فی سالف الأعصار؛ اخبار الأمم من العرب و العجم؛ خزائن الملوک و سر العالمین؛ المقالات فی اصول الدیانات؛ البیان ما فی اسماء الأئمه؛ المسائل و العلل فی المذاهب و الملل؛ الأبانه عن اصول الدیانه؛ سر الحیاه؛ الاستبصار فی الأمامه و السیاحه المدینه. آثار مسعودی مانند تاریخ طبری در شرق و غرب مشهور بوده و از این رو اروپاییان او را «هرودوت شرق» لقب داده اند؛
19. ابو بکر جعابی (م 355 ق) مؤلف اخبار آل ابی طالب، اخبار بغداد، اخبار علی بن الحسین ـ علیه السلام ـ؛
20. ابو الفرج اصفهانی که کتاب الأغانی او سند بزرگ تاریخ و حدیث و اخبار موسیقی اسلام است؛
21. حسن بن محمد بن حسن قمی (اواخر قرن چهارم) مؤلف تاریخ قم. این کتاب را حسن بن علی بن عبدالملک قمی به فارسی ترجمه کرده است (865 ق) ؛
22. صاحب اسماعیل بن عباد (م 385 ق) مؤلف کتاب الأعیاد، الوزراء، الخلائف، اخبار ابی العیناء، تاریخ الملک و اختلال الدول؛
23. شیخ صدوق مؤلف کتاب التاریخ؛
24. شمشاطی، ابوالحسن علی بن محمد العدوی (قرن چهارم) که تاریخ طبری را مختصر کرده و تاریخ جهان را از زمان اتمام تاریخ طبری تا زمان خود بر آن افزوده است؛
25. ابو نصر عتبی محمد بن عبدالجبار (م 427 ق) رازی خراسانی قائم مقام شمس المعالی قابوس در خراسان مؤلف تاریخ یمینی یا تاریخ عتبی که به نام سلطان محمود غزنوی نوشته و منینی در دو مجلد آن را شرح کرده است. ابو شرف ناصح بن ظفر جرفادقانی در اوائل قرن هفتم آن را به نثر مصنوع فارسی برگردانده است؛
26. حاکم نیشابوری محمد بن عبدالله (م 405 ق) مؤلف تاریخ نیشابور و تذکره الحفاظ؛
27. ابو سعید منصور بن الحسین آبی (منسوب به آوه، آبه) (م 422 ق) مؤلف نثر الدرر و تاریخ ری و کتاب التاریخ، که به قول ثعالبی در تتمه الیتیمه پیش از او کتابی به این جامعیت در تاریخ تألیف نشده است؛
28. ابو الحسن علی بن زید بیهقی (م 565 ق) مؤلف تاریخ بیهق؛
29. راوندی، سعید بن هبه الله (م 573 ق) مؤلف الخرایج و الجرایح در معجزات نبوی، کرامات الأئمه الاثنی عشر...؛
30. ابن ابار اندلسی، محمد بن عبدالله مؤلف دررالسمط فی خبر السبط؛
31. ابن سباعی صاحب تاریخ ابن سباعی (م 674 ق) که بیش از سی جلد است؛
32. ابن طقطقی، صفی الدین محمد بن علی بن طباطبا (م 709 ق) مؤلف منیة الفضلاء فی تواریخ الخلفاء و الوزراء معروف به الفخری که به نام فخر الدین عیسی حکم ران موصل تألیف کرده و مکرراً در مصر، آلمان و فرانسه به چاپ رسیده و به زبان فرانسه هم ترجمه شده است؛
33. ابن فوطی، کمال الدین عبد الرزاق (م 723 ق) مولف الحوادث الجامعه فی تاریخ المأة السابعه؛
34. ابو عبدالله ابن نجار بغدادی محمد بن محمود بن حسن (م 643 ق) مؤلف: ذیل تاریخ بغداد، تاریخ المدینه، نزهه الوری فی اخبار ام القری، جنه الناظرین فی معرفه التابعین؛
35. اسکندر بیک منشی مؤلف تاریخ عالم آرای عباسی که آن را در شرح حال و سلطنت شاه عباس صفوی و جلوس شاه صفی نوشته است (م 1038 ق) ؛
36. احمد بن حسن بن علی بن حر عاملی (قرن یازدهم) مؤلف الدرر المسلوک فی اخبار الأنبیاء و الأوصیاء الخلفاء والملوک؛
37. محمد بن مجیر عنقانی (م ب 1153 ق) مؤلف تاریخ جبل عامل؛
38. میرزا محمد تقی بن ملا محمد علی کاشی ملقب به لسان الملک و متخلص به سپهر (م 1297 ق) مؤلف کتاب بزرگ ناسخ التواریخ؛
معروف ترین تاریخ عمومی متکی به احادیث شیعه که به فارسی نوشته شده و تاریخ عالم را در مجلدات بسیار از هبوط آدم تا عصر ناصر الدین شاه قاجار به رشتة تحریر در آورده است. گر چه بعد از مرگ سپهر پسرش عباس قلی خان کارش را ادامه داد مع ذلک این تاریخ بزرگ ناتمام ماند.... در دو قرن اخیر که صنعت چاپ رواج پیدا کرده و انقلابات سیاسی موجب ظهور رژیم ها و دولت های گوناگون در جهان اسلام شده است، شیعیان در ایران و کشورهای آسیایی و افریقایی آن قدر کتاب، رساله، مقاله، زندگی نامه، داستان مذهبی، تاریخی، نسخة تعزیه، نمایشنامه و فیلم نامة تاریخی به زبان های مختلف انتشار داده اند که فهرست اسامی مؤلفان، مترجمان، سبک و هدف آن ها، خود کتابی بزرگ را فرا می گیرد.[2]
[1]. محمد حسین مشایخ فریدنی: دایره المعارف تشیع، تشیع سیری در فرهنگ و تاریخ تشیع، تهران، نشر سعید محبی، 1373، صص 393 ـ 377.
[2]. منابع: کتاب الرجال؛ نجاشی، مقدمة تاریخ العبر، ابن خلدون، 1366 ق؛ المواعظ و الاعتبار فی ذکر الحطط و الآثار، تقی الدین مقریزی، بولاق 1270 ق؛ اعیان الشیعه، بیروت 1403 ق؛ عبیدالله المهدی، حسن ابراهیم و احمد شرف طه، مصر 1366 ق؛ المعز الدین الله، حسن ابراهیم و طه احمد شرف، مصر 1367 ق؛ تاریخ تفکر اسلامی در هند، عزیز احمد، ترجمة لطفی و یا حقی، تهران 1367 ش؛ بهجه الآمال فی شرح زبده المقال، حاج ملا علی علیاری، ج1، تهران 1354 ش؛ الذریعه الی تصانیف الشیعه؛ ذیل نام کتاب ها به خصوص ج 3؛
Studies on the civlzasion of islam p 18 boston 1961 the arab kingdom and its fall. Pp 15 - 113 . J . wellhavson Beirut 1963 . medieval islam Gustave E Grunebavm pp 189 - 191 Chicago 1971.
محمد حسین مشایخ فریدنی - مجموعه مقالات تاریخ اسلام، ص121