گفتمان تقریب به جای تکفیر
بیست‌ویکمین
کنفرانس بین‌المللی وحدت اسلامی، با موضوع «منشور وحدت اسلامی، نقد و
بازنگری» طی 3 روز (17-15 اردیبهشت‌ماه) این هفته توسط مجمع جهانی تقریب
مذاهب اسلامی در سالن اجلاس کشورهای اسلامی برگزار شد.
در این کنفرانس که حدود 250 اندیشمند، پژوهشگر و استاد دانشگاه از کشورهای
اسلامی حضور به هم رسانده بودند، با نگاه به پیش‌نویس منشور اسلامی که سال
گذشته توسط مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی به تصویب رسیده بود،
چشم‌اندازها، زمینه‌ها، راهکارها و موانع تقریب، گفت‌وگو، آموزش و تبلیغات
اسلامی، مکاتب، جریان‌ها، فتاوا، فرهنگ و اندیشه اعتدال و توازن و نقد و
بازنگری میثاق وحدت اسلامی به نقد، بررسی و تحلیل گذاشته شد. نیز همزمان با
این کنفرانس خبر شروع به کار پایگاه خبری تقریب (www. taghribnews. com)،
وابسته به مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی به دو زبان فارسی و عربی منتشر
شد. از مهم‌ترین دستاوردهای این کنفرانس، تأکید اکثر اندیشمندان بر گفتمان
تقریب، دگرپذیری به جای گفتمان تکفیر و خشونت بود.
گزارش حاضر، چکیده‌ای از برخی از سخنرانی‌های ارائه شده در این کنفرانس است.
پس
از برگزاری 20 کنفرانس جهانی در زمینه وحدت اسلامی و ارائه بحث‌های نظری و
بعضاً ارائه راهکارهای عملی، امسال مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی تلاش
خود را بر قانونمند کردن وحدت اسلامی متمرکز کرد. این بود که اندیشه اولیه
این مهم، سال گذشته در جریان بیستمین کنفرانس بین‌المللی وحدت اسلامی جرقه
زد و اندیشمندان درگیر بحث و گفت‌وگو در ضرورت وحدت اسلامی را به این فکر
سوق داد که برای برداشتن گام‌های مؤثر و عملی در این زمینه پیمانی را مابین
اندیشمندان و علمای جهان اسلام به امضاء برسانند.
بر این پایه، پیش‌نویس منشور وحدت اسلامی سال گذشته در 16 ماده به تصویب
مجمع جهانی تقریب مذاهب رسید. البته پیشینه چنین کاری به سال‌ها قبل از
این، بازمی‌گردد، برای مثال تأسیس دارالتقریب قاهره و تدوین اساسنامه آن،
طرح مؤسسه خیریه آیت‌الله خویی، تدوین استراتژی تقریب مذاهب توسط مؤسسه
فرهنگی آیسسکو وابسته به سازمان کنفرانس اسلامی و سند مکه که توسط علمای
شیعه و اهل سنت عراق تدوین شده بود.
گفته می‌شود که تاکنون 2000 تن از اندیشمندان و علمای جهان اسلام این
پیش‌نویس را امضاء کرده‌اند. به هر صورت، برای تدوین این پیش‌نویس،
کمیته‌ای متشکل از عالمان و متخصصان از مذاهب گوناگون اسلامی با نگاه به
تجربیات گذشته و مقتضیات کنونی جهان اسلام پیشگام شد.
در مقدمه این منشور آمده است: «بر پایه ایمان به اینکه اسلام، امانتی نزد
مسلمانان است و دفاع از حریم و مقدسات آن بر همه واجب است؛ و با ملاحظه
تأکید اسلام بر پایبندی به همه اموری که به وحدت اسلامی می‌انجامد و روابط
برادرانه را بین امت‌ها برقرار می‌سازد و منطق عقلانی و زبان گفت‌وگو را
ترویج می‌نماید و همکاری، همبستگی، همدلی و مصالح عالیه اسلام را تحقق
می‌بخشد؛ و نظر به ابعاد تهاجم گسترده و ناجوانمردانه دشمنان اسلام،
استکبار جهانی و صهیونیسم بر فرهنگ، ارزش‌ها، منافع و استقلال امت اسلامی و
ضرورت بسیج همه نیروهای مادی و معنوی در برابر این تجاوزات و دشمنی‌ها، ما
دانشمندان و متفکران امضاءکننده این منشور، پس از آگاهی از گام‌های
ارزشمندی که علمای مسلمان در گذشته در مکه مکرمه، تهران، امان، قاهره و...
برداشته‌اند، بر ایمان و پایبندی عمیق خود به مبانی و شیوه‌های زیر تأکید
نموده، دیگران را به التزام به آن دعوت می‌کنیم...» آنگاه در ادامه موادی
در ذیل مبانی، چشم‌اندازها، زمینه‌های تقریب و برنامه‌های عمومی آمده است.
جدای از برشمردن مبانی و چشم‌اندازهای وحدت اسلامی که به ترتیب عبارتند
از: قرآن و سنت نبوی به عنوان بنیادی‌ترین اصل مشترک وحدت اسلامی و گسترش
برادری و همبستگی بین مسلمانان در برابر چالش‌های مشابه و دوری از تفرقه،
اشاره به برخی از برنامه‌هایی که منشور جهت تقریب مذاهب اسلامی بر آن تأکید
می‌کند، می‌تواند جالب توجه باشد:
- خودداری مسلمانان از تکفیر و تفسیق یکدیگر و نسبت بدعت به هم دادن. ما
به عنوان مسلمانانی که به مشروعیت اجتهاد در چارچوب منابع اسلامی باور
داریم، باید لوازم و تبعات این اصل را نیز بپذیریم، هرچند نظر اجتهادی
دیگران، به باور ما خطا باشد باید داوری خود درباره اختلافات را از سطح
ایمان و کفر به سطح درست و نادرست تغییر دهیم. همچنین تکفیر دیگران به خاطر
لوازم گفته یا رأی آنان که به گمان ما به انکار اصول دین منجر می‌شود، ولی
آنان خود این لوازم را قبول ندارند، جایز نیست.
- برخورد محترمانه با اختلافات، به عنوان نتیجه پذیرش تعدد اجتهاد در اسلام.
- از آنجا که قرآن‌کریم مسلمانان را به اصل گفت‌وگوی منطقی با دیگران به
دور از هیاهو و ایجاد رعب و به هدف دستیابی به حقیقت دعوت کرده است،
بنابراین بر مسلمانان به طریق اولی واجب است، اختلافات خود را از طریق
گفت‌وگوی مسالمت‌آمیز و با رعایت آداب منطقی و اخلاقی حل کرده و گام‌های
عملی در این راه بردارند و...
- باب بحث و گفت‌وگو در جنبه‌های تاریخی، عقیدتی و فقهی مورد اختلاف بین
مسلمانان باز است و باید توسط متخصصان و با تکیه بر روح برادری و
حقیقت‌جویی انجام شود. از این رو شایسته است، مراکزی خاص برای گفت‌وگو در
مسائل عقیدتی، فقهی و تاریخی تأسیس شود.
- اهتمام علمای مذاهب به ترویج شیوه اعتدال و میانه‌روی با به کارگیری همه
ابزارهای علمی و... با هدف تصحیح نگاه به مذاهب اعتقادی، فقهی و تربیتی،
به عنوان شیوه‌های گوناگون اجرای اسلام و اینکه اختلاف بین مذاهب، اختلاف
تنوع و تکامل است، نه اختلاف تضاد و نیز ضرورت شناخت ویژگی‌ها و امتیازات
هریک از مذاهب و آشنایی با ادبیات آنها.
در هر حال با مطالعه و بررسی این پیش‌نویس درمی‌یابیم که منشور وحدت
اسلامی با برخورداری از یک پیشینه دراز دامن تاریخی و ریشه‌دار در جوامع
اسلامی، در عین تأکید بر همسانی‌ها و اشتراکات بنیادین مابین مسلمانان؛
یعنی کتاب و سنت، بروز اختلافات و برخورد اندیشه‌ها و نگاه‌ها در این حوزه
را نه تنها مانع وحدت نمی‌داند که تقویت‌کننده آن می‌داند.
از این رو، منشور صریحاً بر حق آزادی اندیشه و بیان در چارچوب مشترک یاد
شده و ترویج فرهنگ گفت‌وگو به جای خشونت، توهین، تکفیر و... تأکید دارد. از
این رو بود که بسیاری از سخنرانی‌های ارائه شده در کنفرانس بر بنیان‌ها و
شرایط گفت‌وگو و موانع آن تأکید عمده‌ای داشتند.
مستحکم‌ترین قاعده قرآنی
شرایط فعلی جهان اسلام، چیزی شبیه روزهایی است که پیامبر اکرم(ص) به مدینه
رفتند. در آن روزگار، نیاز به وحدت مسلمانان خیلی بالا بود. لذا اولین کار
پیامبر(ص) ایجاد میثاق‌هایی بین مسلمانان و نیز بین مسلمانان و اهل کتاب
بود. آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی با بیان این تشبیه، ذهن شنوندگان را متوجه
ضرورت وحدت اسلامی در زمان حاضر کرد:
1 - از لحاظ داخل دنیای اسلام و شرایط آن، اختلافات اسف‌بار است. با وجود
علمای بزرگ اسلام، شاهد تفرقه‌ها، تکفیرها، غلوها و افراط‌هایی هستیم که
اخیراً منجر به جنگ و جدل و کشتن شده است، یکی از وظایف مهم در این میثاق
این است که مواظب باشیم که تا از القائات استکباری برکنار باشیم.
2 - در ارتباط با دنیای خارج از اسلام، اصل اسلام ایجاد ارتباط با همه دنیاست و باید فضا برای بحث و گفت‌وگو آماده باشد.
«اسلام موقعی به شمشیر متوسل می‌شود که موانعی در این راه باشد. ما باید
فضایی را بر مبنای افکار خودمان ترسیم کنیم که در آن، شرایط گفت‌وگو و حتی
مشاجره فراهم باشد تا دنیا حق انتخاب داشته باشد. ما معتقدیم که حقیقت در
آخرین پیام آسمان خالص‌تر از همه مکاتب دیگر؛ در اختیار بشر است. ما باید
زمینه این گفت‌وگو و مباحثه و انتخاب احسن را آماده سازیم.» رئیس مجمع
تشخیص مصلحت نظام، بار دیگر با یک تشبیه تاریخی، روزگار فعلی جهان را از
حیث وارد کردن تهمت‌هایی به اسلام به اوایل بعثت پیامبر(ص)مانند کرد و
افزود: «معلوم است که اسلام برای اولین‌بار حقوق بشر را آورد، آن هم در
دنیای ظلمانی قرون وسطای اروپا و حتی شرق، که خالص‌ترین نمونه‌های آن را
پیامبر(ص) در مدینه اجرا کرد. چرا ما خودمان امروزه این کار را نمی‌کنیم؟
پیامبر(ص) بر مبنای«امر هم شوری بینهم» حرکت می‌کردند.
این یک قاعده است و شاید مستحکم‌ترین قاعده‌ای که از قرآن استنباط می‌شود.
چرا طبق این قاعده امور خود را به مشورت نگذاریم؟ با این قاعده می‌توان
مسیر استوارتری معین کرد. اگر این کار بشود دشمنان تهمت عدم رعایت حقوق بشر
نمی‌زنند.» نویسنده کتاب عبور از بحران در ادامه با اشاره به وجود
نابرابری‌ها، تبعیض‌ها و اهانت‌ها و محدودیت‌هایی در حوزه اندیشه و بیان در
جوامع اسلامی اظهار داشت: «وقتی جوان‌های کشورهای اسلامی می‌بینند که
پارلمان‌های کشورهای‌شان تصنعی است، درحالیکه در کشورهای غربی اینگونه
نیست، معلوم است که ناامید می‌شوند. اگر تبعیض‌ها و ناروایی‌ها در مورد
حقوق زنان هست، باید حل شود تا آنها (غربی‌ها) برای ما سوغات حقوق زن
نیاورند.
یکی از کارهایی که علما باید بکنند، این است که معارف اسلامی را از حرف‌ها
و روایات اسرائیلی و افکار منحطی که البته برخی با حسن نیت آورده‌اند،
پاک کنند. نحله‌هایی در شیعه و سنی وجود دارند که مثل ویروس برای ما
خطرناک‌اند. اهانت‌ها جامعه را مثل خوره می‌خورد. چرا باید به یکدیگر تهمت
بزنیم؟ بحث و تحلیل تاریخی بد نیست ولی وقتی عواطف طرف مقابل را جریحه‌دار
می‌کنند، ضرر دارد. این تعصب‌های کوری که برای مثال در عراق می‌بینیم، یا
افرادی که قربه الی‌الله خود را نابود می‌کنند یا دیگران را می‌کشند، چه
معنایی دارند؟ این انحراف‌های فکری حقیقتا نیاز به مجادله علما دارد. علما
باید این مسائل را در محیط خود شجاعانه توضیح دهند؛ اما این اتفاق کمتر رخ
می‌دهد.
بیشتر بحث بر مسائلی است که مربوط به 1400سال پیش است. نباید وقت خود را
صرف دعواهایی کنیم که برای امروز مهم نیستند.» هاشمی رفسنجانی در پایان با
ذکر این نکته که مستکبران و زورمندان دنیا تفرقه بین مسلمانان را
می‌خواهند، نه وحدت را، به بیان دلایل این امر پرداخت: «مسلمانان با یک
میلیاردو 600میلیون نفر (یک چهارم جمعیت دنیا) 20درصد تولیدات دنیا را در
دست دارند و در بهترین نقاط کره زمین و بهترین مسیرهای عبور زمینی از شمال
به جنوب و ازشرق به غرب قرار دارند. مسلمانان با برخورداری از بهترین مکتب
انسان‌ساز در جهان حضور دارند. خوب اگر این قدرت متحد شود و منشور برادری
داشته باشد، در دنیا مانند ندارد. استکبار نمی‌خواهد این قدرت شکل گیرد.
چرا اینقدر مسلمانان با خودشان می‌جنگند؟ آنها چرا با دشمنان واقعی خود
عقد اخوت می‌بندند ولی حاضر نیستند یک تفاهم‌نامه بازرگانی فی‌مابین خود
بنویسند؟ نمی‌گویم که رابطه با بیگانگان نداشته باشیم... ما می‌خواهیم
منابع انسانی و فسیلی ما در خدمت صلح جهانی همراه با پیام اسلام باشد. ما
منابع قدرت، آبرو و اعتبار را به اندازه کافی در اسلام داریم. امروزه
خوشبختانه تریبون‌هایی برای طرح آنها در دست داریم. به شرط همکاری و تعامل
با یکدیگر می‌توانیم یک قدرت واقعی (نه استکباری) تشکیل بدهیم. باید با
دنیا حرف بزنیم.»
مبانی اخلاقی وحدت
وحدت بدون تقوا امکان‌پذیر نیست. بنیان همه اختلافات، درگیری‌ها و
شرارت‌ها و فتنه‌جویی‌ها، بر بی‌تقوایی است. این آغاز سخنان مولوی محمد
اسحاق مدنی، رئیس شورایعالی مجمع التقریب بود که می‌خواست بر مبانی اخلاقی
وحدت اسلامی تاکید کند. او در این‌باره گفت: «اگر تقوا باشد وحدت
امکان‌پذیر است. فرد متقی به یک گروه یا مذهبی تهمت نمی‌زند. اختلاف از
تهمت پدید می‌آید.
متقی کسی است که حدودی را که شریعت در نظر گرفته، رعایت کند. این است که
مثلا در حالت جهاد کسی را می‌توان کشت که شمشیر در دست گرفته، لذا نمی‌توان
بر زنان، کودکان و پیران شمشیر کشید. مرکز ثقل این همه فتنه در امت اسلامی
بی‌تقوایی است. فرد متقی چگونه می‌تواند، کسانی را که به مسجد برای عبادت
آمده‌اند، ترور کند و بکشد؟» وی در ادامه با اشاره به اینکه معیار ما قرآن
است افزود: «قرآن می‌گوید اگر با کسی دشمنی دارید، نباید از عدالت تجاوز
کنید.
اگر با این اصول حرکت کنیم، امکان پیدایی اختلافاتی(نه اختلافات اجتهادی
که سبب تقویت دین است) که مضر به حال امت اسلامی است، به صفر می‌رسد. این
اختلافات ریشه در قرآن ندارد. «ان‌الله یامر بالعدل و الاحسان». ما امروزه
اعتصام به حبل‌الله را که همان قرآن است، رها کرده‌ایم و به مسائل
تفرقه‌انگیز چسبیده‌ایم. کسانی که در پی ایجاد تفرقه‌اند، به حبل‌الله پشت
کرده‌اند و در واقع به حرف‌های‌شان رنگ مذهبی می‌دهند.
جهل، مانع وحدت
امروزه اندیشه تکفیری تلاش دارد تا ریشه‌های خود را در جسم آموزه‌های
اسلامی رخنه دهد. حجت‌الاسلام و المسلمین سیدعلی فضل‌الله با بیان این نکته
سخنان خود را این گونه ادامه داد: «جهل در جهان اسلام بیداد می‌کند. تلاش
کنیم تا جهل را از میان برداریم. باید معرفت را در همه حوزه‌های جهان اسلام
تعمیق ببخشیم، نگذاریم اختلافات ریشه بداوند. نقاط اختلاف را بشناسیم و
نیز تیرگی‌های حاکم بر نظام‌های سیاسی را. باید در جهت زندگی مسالمت‌آمیز
مسلمانان تلاش کرد. امروزه متاسفانه تلاش‌هایی از سوی سنی‌ها و شیعیان علیه
یکدیگر صورت می‌گیرد. متاسفانه برخی از علمای مسلمان هم آتش بیار معرکه
هستند.
وی بار دیگر مسئله تکفیر را به عنوان ابزاری برای شیوع جهل و در نهایت
تفرقه در دنیای اسلام دانست و افزود: «خموشی علمای جهان اسلام در برابر
برخی توطئه‌ها و مسائل جوامع اسلامی، از جمله موانع وحدت اسلامی است. دلیل
این خاموشی، ترس از تکفیر شدن از جانب دیگران است. این گونه است که این
دسته از علما از ترس تکفیر، تنها جانب فرقه خود را می‌گیرند... باید تبلیغ
مذاهب در جهان اسلام یک تبلیغ علمی باشد وحساسیت‌ها را برنیانگیزد.»
افق های پیش رو
دکتر عبدالرحیم السائح، اندیشمند و پژوهشگر مصری که با عنوا ن«امیدهای
برقراری و شکل دادن به امت اسلامی» سخنرانی می‌کرد، در آغاز، منظور از وحدت
اسلامی را از این گونه توصیف کرد: «منظور از امید به تشکیل امت اسلامی،
ایجاد همگونگی مذهبی نیست. یعنی مقصود این نیست که شیعه سنی شود و سنی
شیعه. هدف استفاده از دستاوردهای مذاهب اسلامی جهت تبیین افق اسلام برای
مواجهه، با چالش‌های پیش رواست. بنابراین مسلمانان باید متحد شوند.» وی
آنگاه در ادامه به مبانی این وحدت اشاره کرد و افزود: «همه مسلمانان به
الله به عنوان پروردگار خود ایمان دارند، به محمد(ص) به عنوان پیامبر(ص) و
به قرآن، به عنوان کتاب و به کعبه به عنوان قبله‌گاه خود، اینها اصول وحدت
ساز هستند. اگر هم اختلاف مذاهب وجود دارد، یک امر طبیعی است و گریزی از
آن نیست.
اسلام می‌تواند یک‌بار مثبت عقلی برای ما فراهم سازد و این امکان را به ما
بدهد که همواره در دوران‌های مختلف عرض‌اندام کنیم... بنابراین به نفع
مسلمانان نیست که فعالیت‌های فکری‌شان سرکوب شود. بهترین میوه یک مسلمان،
تراوش‌های مغزی اوست. باید به عقل جایگاه شایسته‌اش را بدهیم. باز اضافه
می‌کنم که اختلاف یک امر ضروری است. خود قرآن باآیات متشابه به گونه‌ای
زمینه اختلاف نظر را میان مسلمانان فراهم آورده است. این امر سبب پویایی
جوامع اسلامی است. بنابراین باید مذاهب یکدیگر را به رسمیت بشناسیم. اگر
این کار صورت گیرد، خواهیم توانست آینده بسیار روشنی را ترسیم کنیم و به
تدریج امت مسلمان نقش و جایگاه خود را درجهان خواهد شناخت.»
بازگشت به سرچشمه‌ها
دکتر عبدالکریم بی‌آزار شیرازی با قرائت آیه معروف «یا ایها الناس انا
خلقناکم بالذکر و الانثی و جعلناکم قبائلاً و شعوباً لتعارفوا ان اکرمکم
عندالله اتقیکم» با موضوع «تقریب و انسجام اسلامی؛ استراتژی یا تاکتیک»
سخنانی را عرضه داشت.
او در ابتدا با تاکید بر این امر که ارائه تعریفی از تقریب مذاهب در تدوین
منشور وحدت اسلامی، ضروری است، گفت: «در گذشته رجال دارالتقریب مصر،
می‌گفتند، تقریب عبارت است از رویکردی جدی در دایره اسلام عاری از رنگ، قوم
و اقلیم برای رهایی از دشمنی دوجانبه میان مذاهب مختلف اسلامی و پاسداری
از وحدت مسلمانان. بر این مبنا، اکنون می‌توانیم تقریب مذاهب را اینگونه
تعریف کنیم: تهذیب نفس از عوامل تفرقه مانند تعصب و گردآمدن پیرامون قرآن و
اصول دین و گفت‌وگو همراه با ادب، اختلاف و همکاری در مسائل مورد اتفاق و
معذور داشتن در همکاری در مسائل مورد اختلاف.»
رئیس دانشگاه مذاهب اسلامی در ادامه با اشاره به تجربه و سنت پیامبر در
امر تقریب و وحدت افزود: «زمانی که پیامبر(ص) به مدینه هجرت کردند،
مسلمانانی که از قبایل مختلفی چون اوس و خزرج وشعو بی‌چون فارس، روم و
آفریقا بودند، توسط ایشان به اسلام روی آوردند و از اسلام به ایمان و آنگاه
الفتی میان قلب‌های این مردم پراکنده برقرار کردند. به این معنا که آنها
را به سوی الله و یا به تعبیر امام(ره) حول کلمه الله مجتمع کردند.
این بود که امت واحده شکل گرفت. این واحد چنان قوی شد که خلفا‌الارض شدند و
توانستند شرق و غرب عالم را تسخیر کنند و به اسلام درآورند، اینگونه بود
که تمدن اسلامی عظیمی شکل گرفت.» دکتر بی‌آزار شیرازی در پایان با اشاره به
وضعیت نامطلوب جهان اسلام و پسرفت تاریخی آن گفت: «متاسفانه امروزه
مسلمانان به حالت اولیه خود بازگشته‌اند و بسیاری راه فرقه‌گرایی را در پیش
گرفته‌اند. ملیت‌ها پررنگ و اسلام کمرنگ شده است.
مسلمانان عقاید و افکار خودشان را با برهان پیوند زدند و گفتند که قرآن
همان می‌گوید که ما می‌گوییم. در نتیجه انواع و اقسام تعبیرهای مختلف پدید
آمدند. خوشبختانه شیخ محمد عبده و علامه طباطبایی برای گریز از این امر،
تفسیر قرآن به قرآن را مطرح کردند و گفتند که باید به سرچشمه‌ها باز گردیم.
براین اساس، شکاف عظیمی که بین مذاهب اسلامی بود، تا حدی از میان رفت.
مسلمانان آن‌قدر از هم بیگانه شده بودند که خود را به جای شریعت و یا خود
شریعت می‌نشاندند.»
ابعاد وحدت اسلامی
«اهداف و قواعد گفت و گوی دینی و تمدنی» موضوع دیگری بود که توسط سخنران
بعدی، حجت الاسلام و المسلمین علی‌اکبر رشاد ایراد شد. او در آغاز درباره
مفهوم وحدت گفت: وحدت دارای دو بعد؛ درونی و بیرونی است. بنابراین، وحدت
عبارت است از انسجام درونی و ارتباط بیرونی. وحدت آنگاه اتفاق می‌افتد که
یک ملت، گروه یا امت در درون منسجم و با برون مرتبط باشد. نیز از سویی
سامانه فکری و دینی خود از رابطه دوسویه برخوردار بوده و در مواجهه با
بیرون و درون، یک نظام تعریف شده ارائه کند.
در این صورت مسلمانان به یک وحدت پایدار توانند دست یافت که علاوه بر آن
که در درون روابط برادرانه‌ای برقرار می‌کنند، با غیرمسلمانان نیز روابط
مسالمت‌آمیزی داشته باشند.» رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی درباره
معنای گفت‌وگوی دینی و تمدنی اظهار داشت: «برخی اندیشمندان مخالف گفت‌وگوی
دینی و تمدنی هستند. برخی دیگر هم بدون قید و شرط آن را می‌پذیرند. هر دو
دیدگاه نادرست است. نگرش صحیح به این مسئله این است که در چارچوب اهداف
تعریف شده و قواعد مبتنی بر آن به گفت‌وگو با غیرمسلمانان بپردازیم. وحدت
امت با تنظیم روابط با بیرون امت ملازم است. از این‌رو، در چارچوب قواعد
مشخص باید با بیرون جامعه اسلامی رابطه برقرار سازیم.
این دیدگاه سوم مطلوب ماست.» حجت‌الاسلام رشاد در بیان اهداف گفت‌وگو میان
مسلمانان و غیرمسلمانان و فی‌مابین مسلمانان به 3 محور اصلی پرداخت:
«1 – اولین هدف، به شرایطی برمی‌گردد که در جهان امروز با آن رویاروییم،
خصوصا با رقیب‌های تمدنی بزرگی چون غرب. همچنین دین‌واره‌هایی امروزه در
جهان پا به عرصه گذاشته‌اند. این ادیان جعلی، عرصه را بر ادیان کهن تنگ‌‌تر
می‌کنند. همان‌گونه که تمدن جدید عرصه را بر تمدن‌های قدیم تنگ کرده است.
گفت‌‌وگوهای دینی و تمدنی می‌تواند این تنگناها را کاهش دهد و سبب حفظ
قدرت‌مان می‌شود. حیات و احیای هویت ما بسته به این گفت‌وگوهاست.
2 – ما در مقطعی از تاریخ بشر مسلط؛ یعنی بشرغربی قرار داریم که مقطع گسست
است. دوره سنت برای غربی‌ها طی شده، تجدد به اوج رسیده و در برخی نقاط
پساتجدد آغاز شده است. از آنجا که دین سبب پیوستگی بشر می‌شود، احیای
آموزه‌های اسلامی می‌تواند این گسست ادوار تاریخی را کاهش دهد.
3 – با اتکاء به آموزه‌های اسلامی که منتج از کتاب و سنت نبوی و اهل
بیت‌اند، می‌توانیم آنها را به جهانیان عرضه کنیم. مجالس گفت‌وگو فرصت خوبی
برای این کار است. ما در عرصه گفت‌وگو تواناتریم، چرا که معارف ما
عمیق‌ترند.»
بایسته تدوین منشور
تدوین منشور وحدت اسلامی، پدیده‌ای بزرگ در جهان اسلام است که نیاز به کار
ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی دارد. این سخنان دکتر عباس صدری، مدیر دفتر
منطقه‌ای آیسسکو در ایران بود که با تاکید وی بر تدوین یک دکترین و مدل
مفهومی برای اجرای این مهم (منشور وحدت اسلامی) همراه شد: «ظرفیت‌سازی برای
اجرای منشور وحدت اسلامی» با توجه به مطالعات صورت گرفته، یک رویکرد اصلی
دارد که همان توانمندسازی در این جهت است. این توانمندسازی باید در سطوح
مختلف صورت گیرد. باید محیط‌های متعامل در منشور را در نظر آوریم و بایدها و
نبایدها را بیان کنیم. بخش بایدها نیازمند آموزش در تدوین این منشور است.
از این‌رو، باید جهت‌گیری‌های آینده را مدنظر داشت، جهت‌گیری‌های فرهنگی،
تکنولوژیک و اجتماعی.» وی درباره لزوم پژوهش‌های آینده‌شناختی در این باره
افزود: «آینده با شتاب به طرف ما می‌آید و خیلی از چیزها را با خودش
می‌آورد. باید آینده را در تدوین منشور وحدت اسلامی در نظر داشته باشیم، از
جمله موقعیت استراتژیک جهان اسلام و امکانات آن. جالب است، اگر چالش‌ها را
فرارو داشته باشیم و راه‌حل‌های آن را در منشور پیش‌بینی کنیم.
از جمله دیگر پیش‌نیازها برای تدوین این منشور، استدلال‌گرایی و تفکر در
زمینه توسعه وحدت اسلامی است. از سویی دیگر، آموزش اخلاق اسلامی هم در جهت
تحقق این منشور اهمیت دارد. صبر و تحمل را باید نهادینه کرد.»