ادله و مبانی ولایت فقیه :: دلایل نقلی بر ولایت فقیه :: قسمت اول
به عنوان
مقدّمه، توجّه به یک نکته مهم درباره مفاهیم و آموزه هاى قرآنى، بسیار مفید
و راه گشاست و آن، این که، با توجّه به مسئله خاتمیّت و این که قرآن کتاب
هدایت تمامى عصرها و نسل هاست، روش عمومى قرآن در پرداختن به موضوعات
گوناگون، ارائه ى رؤوس کلّى برنامه ها و سرفصل ها مى باشد. قرآن، غالباً،
وارد جزئیات و خصوصیات ریز مسائل نمى شود، مگر آن که در آن مسئله ى جزئى و
شخصى خصوصیّتى نهفته باشد; مثل حرمت ازدواج با همسران پیامبر اکرم(صلى الله
علیه وآله)که ویژگى خاصى دارد. روش قرآن ارائه برنامه هاى کلّى است، تا
مسلمانان با تأمّل و تدبّر در آیات قرآن و در کنار هم چیدن آیات مختلف، به
عنوان ثقل اکبر، بخش هایى از قرآن را مفسّر و توضیح بخش هاى دیگر قرار دهند
و با مراجعه به اهل بیت عصمت و طهارت(علیهم السلام)و تفسیرى که ایشان از
قرآن ارائه مى دهند، به عنوان ثقل اصغر، نظر قرآن را در هر موضوعى به دست
آورند و با راه نمایى او، در ابعاد گوناگون جامعه، به حرکت و تلاش بپردازند
و از حیرت و ضلالت برهند.
با توجّه به این مقدّمه، مى گوییم: اگر مقصودمان از ولایت فقیه در
قرآن، آن باشد که قرآن، در آیه اى از آیات، صریحاً به موضوع ولایت فقیه
پرداخته و از آن نامى به میان آورده باشد، بى تردید، پاسخ منفى است و تا
کنون هیچ اندیشمند نیز چنین ادّعایى نداشته است و نمى تواند داشته باشد که
در قرآن آیه یا آیاتى به موضوع ولایت فقیه اختصاص یافته است; چنان که قرآن
کریم، صریحاً ولایت امام على(علیه السلام) و دیگر امامان معصوم(علیهم
السلام) را عنوان ننموده است و نامى از ایشان در قرآن مشاهده نمى شود. قرآن
در مورد بسیارى از احکام و مقرّرات مسلّم مربوط به مسائل عبادى، اقتصادى و
سیاسى، با ارائه ى برنامه هاى کلّى، از آنها عبور مى نماید.
امّا اگر مقصود و هدفمان از ولایت فقیه در قرآن، برنامه هاى کلّى و
سرفصل هاى اساسىِ قرآن کریم در رابطه با حاکمیّت سیاسى و ولایت و زمام دارى
و شرایط والى و امام مسلمانان باشد، البتّه پاسخ مثبت است. توجّه به ویژگى
هاى قرآن کریم در ره یابى به پاسخ مورد نظر راه گشاست چنان که رسول گرامى
اسلام(صلى الله علیه وآله) فرمود:
فَاِذا الْتَبَسَت عَلَیْکُم الفِتَنُ کَقِطَعِ اللّیْلِ المُظْلِم،
فَعَلَیْکُم بالقرآن فانّه شافِعٌ مُشَفَّع و ماحلٌ مُصدَّق، مَن جَعَلَهُ
اَمامه، قادَهُ الى الجنّه وَ مَنْ جَعَلَه خَلْفَهُ ساقَهُ اِلى النارِ وَ
هُوَ الدَّلیلُ یَدُلُّ عَلى خَیْرِ سَبیل;[1]
هنگامى که فتنه ها همانند پاره هاى شب تیره شما را فرا گرفت، به قرآن روى
آورید که قرآن شفیعى است که شفاعتش پذیرفته است و از بدى ها پرده برمى دارد
و گفته اش تصدیق مى شود. هر کس قرآن را فرا روى خود قرار دهد، او را به
بهشت ره نمون سازد و هر کس آن را به پشت افکند، او را به دوزخ خواهد
کشانید، همانا قرآن راه نماست، به بهترین راه، هدایت مى کند.
با توجّه به این شأن و منزلت قرآن در جامعه ى انسانى، آیا این سخن
پذیرفتنى است که جامعه در عصر غیبت امام معصوم (عج) دچار حیرت و سرگردانىِ
سیاسى باشد و در میان انبوه اندیشه ها و نظرات متناقض، حیران و مبهوت،
سردرگم باشد و قرآن کریم که کتاب راه نمایى و هدایت فرد در جامعه است، او
را به حال خود واگذارد و از او دست گیرى ننماید؟ آیا مى توان قرآن را فاقد
اندیشه ى سیاسى ارزیابى نمود و آن را نسبت به مسئله ى ولایت، که اساسى ترین
مقوله در عرصه ى حیات اجتماعى انسان است و سعادت و شقاوت جامعه در گرو آن
است و اساس و پایه و دلیل و راه نما براى دیگر فریضه هاى شرعى است، ساکت
دانست؟![2]
بى گمان، قرآن انسان را به بهترین راه ها هدایت مى کند و طبق گفته ى
پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله)در حدیث پیش گفته، انسان در تاریکى و
ظلمانیّت فتنه هاى مختلف که شاخص ترین آنها فتنه هاى سیاسى و مسئله ى قدرت و
حاکمیّت است، باید به قرآن مراجعه کند و از او استمداد نماید.
تأمّل و ژرف اندیشى در آیات وحى، این واقعیّت را آشکار مى سازد که قرآن
ره نمودهاى مهم و ارزنده اى را در باب سیاست و حاکمیّت و شرایط مشروعیّت
آن و ویژگى هاى افرادى که شایسته ى احراز پیشوایى مسلمانان هستند، ارائه
نموده است که تفصیل آن را از منابعِ دست اوّل قرآنى مى توان سراغ گرفت;
مثلا قرآن کافران را از این که بتوانند زمام دارى و رهبرى جامعه ى اسلامى
را بر دوش گیرند، ممنوع مى سازد:
(وَلَنْ یَجْعَلَ اللّهُ لِلْکافِرِینَ عَلى المَـؤْمِنِـینَ سَبِـیلاً);[3] خداوند هرگز براى کافران، سلطه بر مؤمنان قرار نداده است.
و یا قرآن اطاعت و فرمان بردارى از فاسقان و گناهکاران را ممنوع ساخته و به مسلمانان اجازه ى فرمان بردارى از ایشان را نمى دهد:
(وَلا تُـطِـیعُوا أَمْـرَ المُـسْرِفِـینَ الَّذِینَ یُـفْسِدُونَ فِـی الأَرْضِ وَلا یُـصْلِحُونَ);[4] از فرمان مسرفان پیروى نکنید، کسانى که در زمین فتنه و فساد مى کنند و در اندیشه ى اصلاح نیستند.
بنابراین، ولایت به فاسد و فاسق نمى رسد و والى و حاکم سیاسى مسلمانان باید از خصلت عدالت و اجتناب از گناه برخوردار باشد.
در این میان، قرآن یکى دیگر از شرایط پیروى و اطاعت از دیگران را، آگاهى کافى و اطلاع دقیق از حق مى شمرد:
(أَفَمَنْ یَهْدِی إِلى الحَقِّأَحَقُّ أَنْ یُـتَّـبَعَ أَمَّنْ لا یَـهِدی إِلاّ أَنْ یُـهْدى فَما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ);[5]
آیا کسى که به حق راه نمایى مى کند، سزاوارتر است که از او پیروى شود، یا
کسى که خود راه را نمى یابد، مگر آنکه راه نمایى شود؟ شما را چه مى شود؟
چگونه داورى مى کنید؟
این آیه، بر مبناى درک فطرى انسان ها، عقل و وجدان عمومى بشریّت را
مورد خطاب قرار مى دهد و از آنان مى پرسد: شما چه کسى را مى خواهید راهبر
خویش قرار دهید تا به دنبال او راه بیفتید و از فرمان او پیروى کنید؟ کسى
که ـ چون راه حق را نمى شناسد ـ براى یافتن مسیر درست باید دست نیاز به سوى
دیگرى بگشاید؟ یا آن فردى که راه را یافته است و بدون نیاز به دیگران،
توان هدایت به سوى حق را دارا مى باشد؟ این پرسشى است که قرآن کریم از فطرت
انسان ها دارد و پاسخ آن را هر انسانى که به فطرت خویش توجّه کند، مى یابد
و نیازى به استدلال و برهان ندارد.
این آیه ى شریفه در زمینه ى ولایت و حاکمیّت سیاسى مطرح مى شود. در
آنجا هم به حکم آن که مردم و شهروندان باید از الزامات سیاسى و حکومت پیروى
کنند و دستورات آن را محترم شمرند، قابل جریان است. طبق این آیه، در مقام
مقایسه و سنجش دو فردى که از نظر ویژگى هاى لازم براى ولایت و رهبرى، مثل
کفایت و مدیریّت، هیچ کاستیى ندارند، اما یکى داراى فقاهت است (این توان را
دارد که با مراجعه ى مستقیم به کتاب و سنّت حکم و فرمان الهى را استنباط
کند و طبق قانون الهى جامعه را اداره کند) و دومى فاقد آن است (براى فهم
حکم خداوند، از مراجعه ى مستقیم به کتاب و سنت ناتوان است و باید سراغ
مجتهدان برود و از آنها استمداد بطلبد) کدام یک باید عهده دار ولایت شود؟ و
خداوند به رهبرى و امامت کدام یک رضایت دارد؟ آیا جز آن است که تنها فرد
اول که مى تواند مسیر هدایت را خودش بشناسد و ارائه دهد، باید عهده دار
ولایت گردد و دیگرى حقّ دخالت در این حیطه را ندارد؟ در حقیقت، در این
موارد، امر دایرمدار حق وباطل و صواب و فساد است; اگر پیروى از فرد اول
باشد، به حکم فطرت، راه صواب و حقّ پیموده شده و اگر دومى امام و پیشوا
قرار گیرد، راه باطل و فساد طىّ شده است و مورد عتاب قرآن قرار مى گیرد که
(فما لکم کیف تحکمون؟).
نظیر این آیه، که علم به دین و آگاهى از شریعت را ملاک مشروعیّت و
اطاعت قرار مى دهد، آیه ى دیگرى است که از زبان حضرت ابراهیم(علیه
السلام)به سرپرست خود، آزر نقل شده است:
(یا أَبَتِ إِنِّی قَدْ جاءَنِی مِنَ العِلْمِ ما لَمْ یَأْتِکَ فَاتَّبِعْنِی أَهْدِکَ صِراطاً سَوِیّاً);[6] اى پدرجان، از علم چیزى به من رسیده است که تو از آن محروم هستى; پس، از من پیروى کن تا تو را به راهى راست راه نمایى کنم.
طبق این آیه ى شریفه، وجوب تبعیّت و پیروى منوط به علم حضرت
ابراهیم(علیه السلام)مى باشد. در این آیه به علت و سبب پیروى اشاره شده است
که البتّه متکّى به حکم فطرت و وجدان انسانى است، لزوم رجوع جاهل به عالم و
دانشمند و پیروى از او، که در هر زمینه اى، از جمله در زمینه ى ولایت و
حاکمیّت سیاسى مطرح است.
جامعه ى اسلامى که قوانین کتاب و سنّت را خاصّ سعادت و تعالى خود مى
داند، براى اجراىِ دقیق مقرّرات شریعت، باید به دنبال فردى راه بیفتد که از
این مقرّرات آگاهى دارد و اهل تقلید در آنها نیست; چون مقلّد، کسى است که
نیاز به راه نمایى و هدایت مرجع خود دارد. علم و فقاهت در این زمینه
موضوعیّت دارد و در حقیقت، تمام مردم باید علم و دین شناسى را ملاک تبعیّت
قرار دهند و براى آن که گرفتار گمراهى نشوند و به صراط مستقیم هدایت شوند،
باید به دنبال علم حرکت کنند و جاهلان به کتاب و سنّت را امام و پیشواى خود
قرار ندهند[7].
بنابراین، طبق آیات قرآن، کسى باید عهده دار ولایت و زمام دارى
مسلمانان شود که شرایطى، مثل مسلمان بودن، عدالت، کفایت، مدیریّت و فقاهت
را داشته باشد.
[1]ـ کلینى، اصول کافى، ج 2، ص 599، کتاب فضل القرآن، ح 2; سید محمد حسین طباطبایى، المیزان فى تفسیر القرآن، ج 1، ص 12.
[2]ـ در روایات زیادى به جایگاه و منزلت حسّاس امامت و ولایت و رابطه ى آن با سایر فرایض شرعى اشاره شده است، از جمله زراره از امام باقر(علیه السلام) نقل کرده است: «بنى الاسلام على خمسه اشیاء، على الصلوه والزکوه والحج و الصوم و الولایه، قال زراره فقلت واىّ شىء من ذلک افضل؟ فقال: الولایه افضل، لانها مفتاحهنّ و الوالى هو الدلیل علیهنّ; اسلام بر پنج پایه ى: نماز، زکات، حج، روزه و ولایت استوار است و برترین این پنج پایه، ولایت است; زیرا کلید چهار ستون دیگر است و زمام دار و حاکم، راه نما به سوى آنهاست». وسائل الشیعه، ج 1، ابواب مقدّمات العبادات، باب 1، ح 2.
[3]ـ سوره ى نساء (4) آیه ى 141.
[4]ـ سوره ى شعراء (26) آیه ى 151 و 152.
[5]ـ سوره ى یونس (10) آیه ى 35.
[6]ـ سوره ى مریم (19) آیه ى 43.
[7]ـ ر.ک: سید محمد حسین حسینى تهرانى، ولایت فقیه در حکومت اسلام، ج 2، ص 153ـ168.
پدید آورنده: مصطفى جعفرپیشه فرد - مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه علمیه