دیوان الامام على
کتابی با عنوان دیوان شعر که منسوب به امام علی علیه السلام است .
دیدگاه های مختلف در مورد شعر امام علیه السلام
گروهى بیش از دو بیت را براى حضرت ، ثابت نمى دانند و برخى دیگر ، همه اشعار دیوان هاى موجود منسوب به وى را از وى مى دانند. در یک نگاه کلّى ، دو دیدگاه در این باره به دست مى آید : الف . برخى تعداد اشعار را اندک و لقب «شاعر» دادن به امام علیه السلام را نادرست مى دانند ؛ البته برخى از ایشان تصریح دارند که نسبت دادن این عنوان به امام علیه السلام بر مقام ایشان نمى افزاید و حتى شاید از آن بکاهد. یونس بن حبیب نحوى ، ۱ ابوعثمان بکربن محمد مازنى ، ۲ محمدبن عمران کاتب مرزبانى ، ۳ زمخشرى ، ۴ فیروزآبادى ۵ و سید على خان کبیر ۶ از کسانى اند که صحّت نسبت بیش از دو بیت را به على علیه السلام نپذیرفته اند . یاقوت حَمَوى ، پنج بیت دیگر به آن دو بیت افزوده است . ۷ مورّخانى چون یعقوبى ، مسعودى ، ابن قتیبه و طبرى در کتاب هاى خود به اشعار امام على علیه السلام اشاره نکرده اند و این ، نشان از اندکىِ سروده ها دارد . ب . برخى او را «شاعر» مى شناسند . شَعبى گفته است : ابوبکر ، عمر و عثمان ،شعر مى گفتند و على شاعرترین آنان بود . ۱ ابن عبد ربّه ، مى گوید : ابوبکر و عمر ، شاعر بودند و على شاعرترین آنان بود . ۲ قَلقَشندى از سعید بن مسیَّب آورده است که ابوبکر و عمر ، خوب شعر مى گفتند و على شاعرترین آنان بود . ۳ محمد بن طلحه شافعى (م ۶۵۲ ق) ، ۴ سبط ابن جوزى (م ۶۵۴ ق) ۵ و شِبْلَنجى (م ۱۲۹۸ ق) ۶ در کتاب هاى خود ، براى سخنان امام على علیه السلام دو عنوان منثور و منظوم قرار داده و شعرهاى بسیارى به حضرت نسبت داده اند . همچنین قاضى قُضاعى بخشى از کتابش را به اشعار حضرت امیر علیه السلام اختصاص داده است . ۷ یکى از محقّقان در این باره چنین داورى مى کند : خلاصه کلام ، این است که حضرت ، محققا زیادتر از دو بیت شعر فرموده است و شاید عدد تقریبى ابیاتش همان دو صد بیتى باشد که آنها را ابوالحسن على بن احمد فَنجگِردى نیشابورى در یک جا به نام سَلْوه الشیعه یا تاج الأشعار گرد آورده است .
دیوان امام یا منسوب به امام علیه السلام
درباره این دیوان دو گونه پرسش مطرح است: اولین پرسش که جنبه کلامى دارد، به این برمى گردد که آیا امامان معصوم شعر مى سروده اند و آیا سرایندگى با مقام عصمت ناسازگارى ندارد؟ آیا چونان پیامبر صلی الله علیه و آله از سرودن، برحذر داشته نشده اند؟ و...
به گمان مى رسد که در جواب این پرسش، اتفاق نظرى در میان صحاب نظران به چشم مى خورد و پاسخ همه این است که منعى در سرایندگى امام معصوم نیست.[۱]
و گرچه بسیارى از دیوانهاى موجود، نام گردآورنده را با خود همراه ندارد و چنین مى نمایاند که گرد آمده امام است اما چنین نیست و در اینجا دیوانهای گردآوری شده منسوب به امام علیه السلام ذکر می گردد.
دیوان امام در طول تاریخ
آن گونه که شواهد نشان مى دهد، گردآورى هاى انجام شده این دیوان به شرح زیر است:
1ـ اولین گردآورى را عبدالعزیز جلودى (م322ق) به انجام رسانده است. نجاشى در این باره مى گوید: له کتب قد ذکرها الناس، منها کتاب مسند أمیرالمؤمنین علیه‌السلام، کتاب خطبه، کتاب شعره، کتاب قضاء على علیه‌السلام، کتاب رسائل على علیه‌السلام، کتاب مواعظه، کتاب الدعاءعنه.[۲]
صاحب «الذریعه» نیز: بر این، صحه گذارده و آن را کهنترین دیوان نامیده است.[۳]
از این دیوان، اثرى در دست نیست.
2ـ دومین گردآورى را ابوالحسن على بن احمد بن محمد فنجگردى نیشابورى (م512 یا 513ق) به انجام رسانده است. نام دیوان او «تاج الأشعار» یا «سلوة الشیعة» است.
در این دیوان بنا به گفته کیدرى (صاحب «أنوار العقول») دویست بیت گرد آمده است. این دیوان نخستین مأخذ «أنوار العقول» کیدرى بوده است.[۴]
این دیوان، گرچه تاکنون به طبع نرسیده اما نسخه هایى خطى از آن موجود است:
شیخ آقا بزرگ نیز گویا نسخه سپهسالار را دیده و مى گوید 138 بیت آن ضمن مجموعه اى در این کتابخانه موجود است.[۷]
3ـ دیوان امیرالمؤمنین:
گردآورده یکى از اعلام که بنابر سخن صاحب «أنوار العقول» از مجموعه فنجگردى بزرگتر بوده است. برخى شعرهاى آن به نقل محمد بن اسحاق (م151ق) صاحب کتاب «سیرة النبى» و برخى دیگر از متون کتابها گردآمده است. این دیوان، دومین مأخذ «أنوار العقول» است.[۸]
از این دیوان، بیش از این اطلاعى در دست نیست.
4ـ دیوان أمیرالمؤمنین:
گردآورده ابن الشجرى هبة اللّه بن على بن محمد (450ـ 543ق). این دیوان، سومین مأخذ «أنوار العقول» است.[۹]
5ـ الحدیقة الأنیقة:
گردآورده محمد بن حسین بن حسن بیهقى کیدرى نیشابورى (م548ق). کیدرى مى گوید: این دیوان، گزیده اشعار جمع آورده فنجگردى و دیوانى دیگر از امیرالمؤمنین علیه‌السلام در زمینه ادب و اندرز است.
صاحب «الذریعة» حدس مى زند که نسخه تاریخ 807 قمرى آن را در کتابخانه خوانسارى دیده است.[۱۰]
از این دیوان نیز نشانى بدست نیامده است.
6ـ أنوارالعقول فى أشعار وصى الرسول صلی الله علیه و آله:
این، دیوان مفصل کیدرى است که شعرها را به ترتیب الفبایى قافیه ها گردآورده و مآخذ بسیارى از شعرها را از دیوانهاى سه گانه گذشته و سایر کتب، باز گفته است.
آغاز این دیوان، «الحمدللّه الذى دانت لعزته الجبابرة، و تضعضعت دون عظمته الأکاسرة...» و پایان آن «هذا ما أکدى الیه کدىّ...» مى باشد.
شیخ آقا بزرگ معتقد است یک نسخه از آن را دیده است. چنانکه بر این باور است که دیوان چاپى معروف به نام دیوان امیرالمؤمنین، در ترتیب به «أنوار العقول» نزدیک است؛ فقط اسانید و بسیارى از شعرها را از قلم انداخته اند.[۱۱] بر همین مطلب، دکتر امامى نیز در ترجمه «أنوار العقول» تأکید دارد.[۱۲]
از این کتاب، نسخه هایى در دست است:
الف. کتابخانه ملى، ش1629/4، به خط نسخ، تاریخ کتابت: 908ق، 137 برگ با ترجمه فارسى زیرنویس.[۱۳]
ب. کتابخانه فاضل خوانسارى، ش160، به خط نسخ، تاریخ کتابت: 807ق.[۱۴]
ج. کتابخانه فیضیه، ش2056 به خط نسخ، کاتب: محمدتقى بن ملا على بن آقا محمد شهمیرزادى، تاریخ کتابت: 1235ق، 120 برگ.[۱۵]
دکتر ابوالقاسم امامى نیز ترجمه کاملى از این دیوان را در سال 1373ش، توسط انتشارات اسوه منتشر کرده است.
این دیوان ـ که کاملترین دیوان چاپ شده موجود است ـ داراى 506 قطعه است و به ترتیب الفباى قافیه ها منظم شده است.
7ـ گردآورى ملا قاسم، پسر محمدتقى خوانسارى. اشعار این دیوان از کتاب «تحفة الزائر» مجلسى نقل شده است.[۱۶]
8ـ گردآورى شیخ محمدعلى مدرس خیابانى (م1373ق) نویسنده «ریحانة الأدب».
این دیوان، ضمن مجموعه اى با نام «دیوان المعصومین» است که جلد دوم آن (از حضرت سجاد تا حضرت صاحب) چاپ شده و جلد اول (از اشعار پیامبر تا امام حسین علیه السلام) به چاپ نرسیده است.
9ـ دیوان الامام على علیه‌السلام، گردآورى سید محسن امین عاملى، نویسنده «أعیان الشیعة» (م1330ش) که گلچینى از اشعار امام را گردآورده و در سال 1366ق، در 149 صفحه در دمشق چاپ شده است.
10ـ دیوان الامام على بن أبى طالب، تحقیق «مرکز البیان العلمى» قاهرة.
در این کتاب، اشعار منسوب در پنج موضوع: الجهاد، حسن الخلق، الفخر بالنفس، المناجاة والدعاء، والحث على العمل و طلب الرزق تنظیم شده است.
دیدگاه استاد حسن زاده آملى در مورد دیوان امام
استاد حسن زاده آملى در مورد کتابی که به عنوان دیوان امام علی علیه‌السلام چاپ شده می فرماید: این جانب، اکثر اشعار دیوان، منسوب به امیر علیه‌السلام را از دیگران یافته است و همه را با ذکر مآخذ و مصادر، در «تکلمة منهاج البراعة» (ج1، ص306ـ315) آورده است.
بسیارى از اشعار دیوان بیان روایات مروى از آن جناب است که دیگران به نظم درآورده اند و چون مضمون آنها از امیر علیه‌السلام است، اشعار را به آن حضرت نسبت داده اند، مثل ابیات «یا حار همدان من یمت یرنى...» که سید حمیرى، قول امیر علیه‌السلام به حارث همدانى را به نظم آورده است و اصل خبر را شیخ مفید در مجلس اوّل «امالى» خود نقل کرده است و پس از نقل خبر گفته: «قال جمیل بن صالح وأنشدنى أبو هاشم السید الحمیرى...».
و از آن جمله است اشعار بسیارى در دیوان که نصایح امام به فرزندانش امام حسن علیه‌السلام و امام حسین علیه‌السلام است که وصایاى آن جناب را به سبطین، به نظم درآوردند و از این روى اشعار به خود آن حضرت انتساب داده شد. علاوه این که سبک اشعار از حیث بلاغت و فصاحت، نسبت به دیگر کلمات امیر علیه‌السلام چون خطب و رسائل و حکم و نهج و غیر آن بسیار متفاوت است و سست به نظر مى آید. ظاهراً باید گفت رجزهایى که از آن حضرت نقل شده است، اسناد آنها به آن جناب، خالى از قوّت نیست که سیرت ابطال عرب در میدان مبارزه این بود.
بسیارى از اشعار «على بن ابى طالب قیروانى» نیز به آن جناب نسبت داده شده که اشتراک در اسم، موجب این اشتباه شده است.
پانویس
- ↑ رجوع شود به: دیوان الامام على، شرح و ضبط: الدکتور عمر فاروق الطباع، ص 6ـ10.
- ↑ رجال النجاشى، ص167.
- ↑ الذریعة الى تصانیف الشیعة، ج9/1، ص101.
- ↑ همان، ج2، ص432 و ج3، ص205.
- ↑ فهرست نسخه هاى خطى مجلس، ج25، ص108.
- ↑ فهرست نسخه هاى خطى مدرسه سپه سالار، ج2، ص447.
- ↑ الذریعة، ج12، ص223.
- ↑ همان، ج2، ص432 و ج9/1، ص101.
- ↑ همان، ص316.
- ↑ همان، ص432 و ج9/1، ص101 و ج6، ص381.
- ↑ همان، ج2، ص431ـ434.
- ↑ دیوان امام على علیه‌السلام، تصحیح و ترجمه دکتر ابوالقاسم امامى، ص32ـ33.
- ↑ فهرست کتابخانه ملى، ج10، ص191.
- ↑ فهرست کتابخانه خوانسار، ج1، ص120.
- ↑ فهرست کتابخانه فیضیه، ج1، ص24.
- ↑ فهرست کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران، ج2، ص119.
منابع
- مهدى مهریزی، کتابشناسی توصیفی کتب حدیثی شیعه: دیوان الامام علی، علوم حدیث، پاییز 1377 - شماره 9.
- دیوان امام على علیه السلام،پایگاه اطلاع رسانی حدیث شیعه، حدیث نت، بازیابی: 23 بهمن 1392.