دعای کمیل
این دعا یکی از ادعیه معروف است. علامه مجلسى آن را از بهترین دعاها می داند و آن دعاى حضرت خضر علیه السلام است. حضرت امیرالمومنین علیه السلام آن را به کمیل که از خواصّ اصحاب آن حضرت است، تعلیم داد. در شبهاى نیمه شعبان و در هر شب جمعه خوانده مى شود و براى کفایت از شرّ اعداء و فتح باب رزق و آمرزش گناهان نافع است.
مفاتیح الجنان این دعا را از مصباح المتهجّد نقل نموده است.
القای دعا توسط امام علی علیه السلام به کمیل
کمیل بن زیاد می‌گوید: با مولایم علی علیه السلام در مسجد بصره نشسته بودیم و جمعی از اصحاب آن حضرت نیز حضور داشتند. یکی از آنها خطاب به علی علیه السلام راجع به این آیه مبارکه «فیها یفرق کلّ امر حکیم»[۱] سؤال کرد. حضرت فرمود: مقصود، شب نیمه شعبان است.
آن گاه فرمود: قسم به کسی که جان علی به دست اوست، هیچ بنده‌ای نیست مگر این که جمیع مقدراتی که تا سال آینده بر او جاری می‌شود از خیر و شر، در شب نیمه شعبان برای او تقدیر می‌گردد. و هیچ بنده‌ای نیست که این شب را احیا بدارد و دعای خضر علیه السلام را بخواند مگر آن که دعایش مستجاب شود. مجلس پایان یافت و حضرت به منزل تشریف برد. من شبانه درِ خانه علی علیه السلام را زدم. حضرت فرمود: چه چیز (در این وقت شب) تو را به این جا آورده؟ عرض کردم: ای امیرمؤمنان! دعای خضر!
فرمود: بنشین ای کمیل! اگر این دعا را حفظ کنی و هر شب جمعه، یا در ماه، یا در سال، یا در عمرت یک مرتبه بخوانی، کفایت و یاری می‌شوی و مشمول رزق قرار می‌گیری و مغفرت الهی شامل حالت خواهد شد! ای کمیل! مصاحبت طولانی تو با ما، سبب گردید تا پاسخ تو را بگویم. حضرت سپس فرمود: بنویس: اللهم انّی اسألک برحمتک التی وسعت کل شی‌ء...[۲]
شیخ طوسی از کمیل بن زیاد نقل می‌کند که وی مشاهده کرد امام علی علیه السلام در سجده این دعا را می‌خواند.[۳]
محتوای دعا
الف) توحید در دعای کمیل:
دانشمندان کلامی، مراتبی برای توحید بیان نموده‌اند؛ مانند: توحید ذاتی، توحید صفاتی، توحید افعالی و... می‌توان اذعان نمود که دعای کمیل، بیان و اقرار همه این مراتب است.
ب) محورها:
محورهای کلی مطرح شده در این دعا، به ترتیب عبارت است از:
- 1. درخواست مغفرت و ترحم و قبول عذر از پیشگاه خداوند؛
- 2. اقرار به عظمت پروردگار؛
- 3. اقرار به عجز و ضعف بنده؛
- 4. مقایسه بین عذاب دنیا و آخرت؛
- 5. دعا برای بهبودی حالات معنوی.
شرح‌های دعای کمیل
علاوه بر این که این دعا مورد عنایت ویژه مؤمنان و سلف صالح بوده و آنان بر این دعا مواظبت می‌نمودند، عده‌ای از فرهیختگان به شرح و توضیح فرازهای مختلف آن پرداخته‌اند. از جمله آنها می توان شروح زیر را نام برد:
- 1. انیس اللیل، محمدرضا کلباسی.
- 2. درمان روح و روان در شرح دعای کمیل، محمدباقر ملبوبی.
- 3. شرح دعای کمیل، عبدالأعلی سبزواری.
- 4. شرح دعای کمیل، ابوتراب هدایی.
- 5. نفحات اللیل در شرح دعای کمیل، کلباسی.
- 6. شرح دعای کمیل، سید محمدتقی نقوی.
- 7. غناء مؤمنین، سید محمود محمدی.
- 8. علی علیه السلام و کمیل، احمد زمردیان.
- 9. ترجمه و تفسیر دعای کمیل، محمدعلی صالح غفاری.
- 10. شرح دعای کمیل، مهندس عبدالعلی بازرگان.
- 11. فی رحاب دعاء کمیل، سید محمدحسین فضل الله.
- 12. ترجمه دعای مبارکه کمیل از مثنوی انسان کامل (شعر)، مفتون همدانی.
- 13. راز دلباختگان، سید علی‌اکبر موسوی (محب الاسلام).
- 14. اضواء علی دعاء کمیل، عزالدین بحرالعلوم.
- 15. ترجمه دعاء کمیل (200 بیت)، علامه محمدباقر مجلسی.
- 16. ترجمه دعاء کمیل (شعر)، شهید دکتر مصطفی چمران و بسیاری از شروح و ترجمه‌های دیگر.